«الكافی» كلينی؛ شريف‌ترين و جامع‌ترين كتاب حديثی
عصر شیعه ـ حجت‌الاسلام والمسلمين محمدحسين توانايی، استاد دانشگاه و مدير كل دفتر پژوهش و برنامه‌ريزی معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در گفت‌وگو با خبرگزاری بين‌المللی قرآن (ايكنا)، به بيان مطالبی در خصوص روش‌شناسی كتاب «كافی» اثر ثقه‌الاسلام كلينی پرداخت.
توانايی گفت: يكی از جوامع حديثی شيعه كتاب شريف كافی است. كافی همان‌طور كه معروف و مشهور است و تقريبا همه اطلاع دارند، از مهم‌ترين و با ارزش‌ترين كتاب‌های حديثی است؛ نجاشی، يكی از دانشمندان علم رجال در كتاب رجال خود درباره كلينی گفته است: «اوثق الناس بالحديث و احصبهم؛ او موثق‌ترين و نابترين افراد در علم حديث است».
وی ادامه داد: مولف كتاب شريف كافی، «ثقه‌الاسلام محمد ابن يعقوب كلينی رازی» متوفی 329هجری يعنی اوايل قرن چهارم است و دانشمندان رجالی ديگر نظير علامه حلی و ابن داوود هم شبيه به همين عبارات را به قول خودشان گفته‌اند و به همين جهت، مرحوم كلينی در بين محدثين به‌ثقه‌الاسلام معروف شده و در مورد او گفته شده كه مطمئن‌ترين و موثق‌ترين فرد در حديث است.
اين مدرس دانشگاه گفت: يكی از ويژگی‌های مهم اين كتاب اين است كه تاليف آن با زندگی و حيات نواب اربعه امام عصر(عج) هم‌زمان شد؛ يعنی حدودا از سال 260 تا غيبت صغرای امام زمان(عج) در سال 260 هجری و تا سال 329 هم طول كشيد؛ همان زمانی كه كلينی مشغول تدوين اين كتاب حديثی بود.
وی با بيان اين‌كه خود كلينی در مقدمه كتابش گفته است كه من بيست سال در تاليف اين كتاب رنج برده‌ام و اين كتاب را از اصول معتمده و ثقات مشايخ جمع آوری كرده‌ام، افزود: «شيخ مفيد» هم در وصف كتاب كافی فرموده‌اند كه «واجل بالشيعه و اكثر فائده؛ كافی يكی از بزرگ‌ترين كتاب‌های حديثی شيعه و كارسازترين آنها است».
مدير كل دفتر پژوهش و برنامه‌ريزی معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی خاطرنشان كرد: «محمدبن مكی، مشهور به شهيد‌اول در مورد اين كتاب گفته‌است: «در حديث كتابی مثل كتاب كافی بين اماميه نوشته نشده است». شهيد اول در مورد همين كتاب كافی گفته است: «كتاب كافی فی‌الحديث الذی لم يعمل فی بين اماميه مثل؛ در بين اماميه مثل اين كتاب نوشته نشده» و اين‌ها تعريفات مهمی است كه درباره كافی بيان شده‌است.
توانايی افزود: «فيض كاشانی» با اشاره به كتاب اربعه حديثی شامل «كافی»، «من لا يحضره الفقيه»، «تذهيب» و «استبصار» در مورد كافی می‌گويد: «الكافی اشرفها و اوثقها و اتمها و اجمعها؛ از ميان كتاب‌های چهارگانه حديثی، كافی شريف‌ترين و كامل‌ترين و جامع‌ترين آنها است».
وی افزود: خود مرحوم كلينی در مقدمه كتابش به علت جمع‌آوری احاديث در قالب كتاب كافی اشاره كرده و گفته است كه يكی از شيعيان به من نامه‌ای نوشته و به من گفته اختلاف حديث خيلی زياد شده و از احاديث شكايت كرده و تقاضا كرده است كه كتابی تاليف بشود كه جامع فنون دينی و احاديث صحيحه باشد. ايشان گفته من خدا را شكر می‌كنم كه خدا به من توفيق داد كه بتوانم اين كتاب را تاليف بكنم و اميدوارم اين كتاب همان‌طوری باشد كه تو خواستی. اين خطاب به همان فردی است كه ايشان در مقدمه خود مرقوم كرده‌اند.
انگيزه نگارش الكافی
وی با اشاره به تأليف اين كتاب بر اساس تقاضايی كه از شيخ كلينی صورت گرفته است، افزود: شيخ كلينی در مقدمه همين اثر می‌گويد كه اين كار را كردم تا اين كتابی كافی و جامع همه علوم دينی باشد و از همه احاديث هر چيزی كه متعلم به آن نياز دارد، می‌تواند از اين كتاب استفاده و راه صحيح را پيدا بكند. به همين خاطر هم اين كتاب به كتاب «كافی» معروف شده است. ساختار كافی به اين شكل است كه به باب‌های گوناگونی تقسيم شده و در ابتدای هر باب از كتاب، ابتدا روايات صحيح‌تر می‌آيد. اين نكته مهمی است و معمولا كمتر به آن توجه می‌شود. در كتاب كافی رواياتی كه صحيح‌تر است و از حيث سند يا از حيث متن معتبرتر است، مقدم شمرده شده‌اند و به ترتيب روايتی كه ضعيف‌تر هستند يا در مرتبه پايين‌تری هستند، به ترتيب بعد از آن روايات می‌آيد. اين برای كسانی كه می‌خواهند به كتاب كافی مراجعه بكنند و احاديثی در موضوعات مختلف شناسايی و برداشت بكنند، به نظرم نكته جالبی است كه وقتی احاديث يك باب را مطالعه می‌كنند، حتما آن روايتی كه ابتدای باب آمده، امناء به آن نظر بيشتری داشته‌اند.
تعداد احاديث الكافی
وی اضافه كرد: همين‌طور كه مشخص است، كتاب كافی سه بخش دارد و به سه بخش تقسيم می‌شود؛ «اصول كافی»، «فروع كافی» و «روضه كافی». اصول كافی مشتمل بر هشت كتاب است كه عناوين آن عبارتند از «العقل و الجهل»، «فضل العلم»، «التوحيد»، «الحجه»، «الايمان و الكفر»، «الدعا» و «فضل القرآن» و «العشره» كه همان كتاب آداب معاشرت است. مجموع احاديث اصول كافی 3785 حديث است كه تقريباً می‌شود يك چهارم مجموع احاديث سه بخش؛ يعنی يك چهارم اصول، فروع و روضه در بخش فروع آمده و يك چهارم احاديث در بخش اصول آمده است. بخش دوم بخش فروع كافی است كه شامل بيست و شش كتاب می‌شود و اصول هشت كتاب، فروع بيست و شش كتاب و مشتمل بر 10794 حديث است.
توانايی اضافه كرد: فروع همان‌طور كه از اسمش پيدا است، بيشتر به احكام مربوط می‌شود. تقريبا از مطهرات شروع می‌شود تا نذر و كفارات، از طهارت تا جنائز، از صلاة تا زكات تا صيام و اين ترتيب همان ترتيبی است كه در رساله‌های توضيح المسائل شاهد هستيم.
وی با اشاره به بخش سوم با عنوان «روضه كافی»، افزود: اين بخش شامل يك كتاب و چند تا خطبه و نامه‌های است كه از ائمه معصومين(ع) نقل شده و همچنين مواعظ. مجموع احاديث بخش روضه كافی، در حدود 600 حديث می‌شود. بنابراين اگر بخواهيم اين همه را با هم جمع بكنيم، يعنی هشت كتاب در اصول، بيست و شش كتاب در فروع و يك كتاب روضه، مجموعا 35 كتاب می‌شود.
اين پژوهشگر علوم قرآن و حديث با اشاره به شروحی كه بر كتاب «كافی» نوشته شده است، خاطرنشان كرد: در ميان شرح‌های متعدد، شرح «مرآت العقول» معروف‌تر است. مرآت العقول شرح علامه مجلسی است كه خودش صاحب كتاب «بحار الانوار» هستند. علامه مجلسی در اين كتاب بيشتر به اصول و فروع كافی پرداخته است. شرح بعدی شرح «رواشح السماويه» متعلق به مرحوم ميرداماد است. مرحوم ملاصالح مازندرانی، داماد علامه مجلسی هم بركتاب كافی شرح نوشته‌اند و حتی ملاصدرا، فيلسوف بزرگ هم بر كتاب كافی شرح نوشته است. در مجموع می‌توان گفت كه حدود دوازده شرح در كتاب كافی نوشته شده است.
شرح‌های الكافی
وی اضافه كرد: طبق نظر متاخرين و مفسرين، اطلاعات حديثی متفاوت است؛ متقدمين حديث را به پنج قسمت تقسيم می‌كردند و می‌گفتند حديث يا صحيح يا حسن يا موثق يا قوی يا ضعيف هستند. الان به چهار قسمت تقسيم می‌شود؛ يعنی «قوی» را حذف كرده‌اند.
توانايی با بيان اين‌كه از قديم در بين علما متداول بود كه احاديث ضعيف هم گاهی برای استنباط يك فقيه يا يك عالم دينی از مجموعه احاديث در يك موضوع مشخص موثر بود، افزود: از نظر آنان، وجود احاديث ضعيف می‌تواند قرينه‌ای بر مواردی باشد كه در بين دو دسته حديث، دسته‌ای را كنار بگذاريم. اين‌طور نيست كه احاديث ضعيف، احاديث جعلی شمرده بشوند. در واقع حديث ضعيف با حديث جعلی متفاوت است.
وی افزود: ممكن است برای عموم مردم كه بخواهند استفاده بكنند، احاديث ضعيف در دسترس آنها باشد و شايد صلاح نباشد، ولی ما می‌دانيم كتب اربعه حديثی، كتب فنی هستند و ممكن است مورد استفاده عموم مردم نباشد.
تلقی علما از احاديث
وی در پايان گفت: نمی‌توان انتظار داشت كه يك شخص واحد كل كتب اربعه را تنظيم بكند و تمام احاديث ضعيف را از آن خارج بكند و بخواهد فقط احاديث صحيح را بگويد. ضمن اين‌كه ممكن است ملاك علما و بزرگان هم در انتخاب حديث صحيح و ضعيف، متفاوت باشد. براساس مبانی كه آنها در اختيار دارند، روش عمل آنان متفاوت خواهد بود. در بحث روش‌شناسی به اين مسائل پرداخته می‌شود كه آيا به عنوان مثال روش استنباط احكام، روش نقلی است يا روش اجتهادی است و با توجه به اين‌كه روش‌ها متفاوت است، نمی‌توان انتظار داشت كه جمع‌بندی واحدی در مورد احاديث اربعه وجود داشته باشد. مجدد بايد تأكيد كنيم كه اين مسئله به عهده خود علماء و مجتهدين و كسانی است كه در مسير اجتهاد هستند و خود آنها می‌توانند با مراجعه به مجموعه احاديث به استنباط جامع دست پيدا كنند.