(
امتیاز از 1178
)
استادی که راز شهادت فرزندش را فاش نکرد!
عصر شیعه ـ سید جعفر شهیدی در سال 1297 در شهر بروجرد دیده به جهان گشود و تحصیل مقدماتی اش را در زادگاه خویش، بروجرد آغاز کرد و پس از آن به تهران روی آورد و تحصیلات تکمیلی خود را در این دیار از سر گرفت.
سید جعفر، در ابتدا با نام «سجادی» شناخته می شد و پس از مدتی نام «شهیدی» را برای خود برگزید و با این نام در مراکز علمی و دانشگاهی شهرت یافت.
سال 1320 برای تحصیل علوم دینی و فقه و اصول راهی نجف می شود، اما بعد از هشت سال بیماری ناگزیر به ایران بازمی گردد. او هر هفته باید خود را به پزشک نشان می داد، در نتیجه از رفتن به حوزه بازمی ماند. برای گذران زندگی و به منظور ترجمه ی متون عربی، نزد دکتر سنجابی- وزیر فرهنگ وقت- می رود، اما به او اشتغال به تدریس پیشنهاد می شود و با ماهی 150 تومان در دبیرستان ابومسلم مشغول می شود و بعد که به او می گویند با مدرک لیسانس حقوقش به 300 تومان خواهد رسید، بدون شرکت در کلاس ها، لیسانس الهیاتش را با بهترین نمره ها می گیرد.
برخورد با شادروان دکتر محمد معین، باب آشنایی وی را با استاد دهخدا فراهم کرد و بعد از تشکیل سازمان لغت نامه ی دهخدا، معاونت سازمان را بر عهده گرفت. سپس علامه دهخدا از سید جعفر شهیدی دعوت به همکاری کرد و در نامه ای به دکتر آذر (وزیر فرهنگ وقت) نوشت: «او اگر نه در نوع خود بی نظیر، ولی کم نظیر است.» دهخدا در این نامه می خواهد که به جای 22 ساعت، به او شش ساعت تدریس اختصاص دهند تا بقیه ی وقتش را در لغت نامه ی دهخدا بگذراند.
مدتی این گونه می گذرد، تا سال 1340 که با مدرک دکترا به دانشگاه منتقل می شود. تدریس در دانشگاه تا حدود سال 1345 ادامه پیدا می کند، اما بعد با ناامنی دانشگاه، دانشجویان خود را به لغت نامه می برد. پس از سال ها نیز، تا پایان عمر وی هنوز دانش جویانش چهارشنبه ها به لغت نامه می رفتند و با شهیدی جلساتی را داشتند.
بعد از مرگ مرحوم معین، شهیدی مسؤولیت اداره سازمان لغت نامه دهخدا را بر عهده گرفت. او در زمینه های ادبیات عرب و فارسی استادی به نام بود و درک محضر و همنشینی با استادانی نظیر بدیع الزمان فروزانفر، دهخدا، جلال الدین همایی و محمد معین اعتبار علمی و معنوی او را دو چندان کرد.
تأملی بر آثار شهیدی
آثار علمی- پژوهشی شهیدی را می توان در دو حوزه مورد بررسی قرار داد: نخست آثار ادبی ایشان که بیشتر به تصحیح و شرح و تفسیر متون ادبی اختصاص یافته است؛ دوم آثار تاریخی اعم از تألیف و ترجمه که بیشتر در حوزه تاریخ اسلام و شرح زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام است.
نقد و بررسی آثار ادبی
1. تصحیح و تعلیقات بر «آتشکده آذر»، نوشته لطفعلی بیک آذر بیگدلی، مؤسسه نشر کتاب، 1337
کتاب "آتشکده آذر" تذکره ای است مشتمل بر شرح حال 842 تن از شاعران که به سال 1174 ه.ق به تألیف رسیده است. دکتر شهیدی با مقابله نسخ موجود از این تذکره و تصحیح انتقادی آن، تعلیقاتی را در توضیح و تبیین واژگان و اسمای خاص کتاب به نگارش درآورد.
2. تصحیح «دره نادره»، اثر میرزا مهدی خان استرآبادی، تهران، انجمن آثار ملی، 1341
کتاب "دره نادره" از متون مصنوع و متکلف سده دوازدهم هجری نوشته میرزا مهدی خان استرابادی، منشی مخصوص نادرشاه افشار، در شرح برخی از وقایع و فتوحات دوران نادرشاه است. در این کتاب ذکر وقایع تاریخی تحت الشعاع فضل فروشی های نویسنده قرار گرفته و کتاب تا بدان حد مملو از واژگان و عبارت ها و امثال عربی شده است که مطالعه آن حتی گاه بر اصحاب فن نیز دشوار می نماید.
دکتر شهیدی نظر به ضرورتی که در شرح متون مصنوع و فنی احساس کرده بود و با اشراف کامل بر دشواری راه، به تصحیح انتقادی کتاب مبادرت ورزیده و پس از آن به شرح و معنی چندین هزار واژه و اسم خاص پرداخته و در پایان کتاب خلاصه و تحریر ساده و امروزی نیز از کتاب برای مخاطب به دست داده است.
3. تصحیح «براهین العجم»، اثر محمدتقی سپهر، دانشگاه تهران، 1351
"براهین العجم" از آثار محمدتقی سپهر، نویسنده دوره قاجار است. نویسنده در این کتاب به قافیه و اقسام حروف آن و دیگر مسائل مربوط بدان به همراه شواهد شعری پرداخته است. این اثر نیز به خامه توانای دکتر شهیدی تصحیح و به همراه تعلیقات و فهارس لازم به چاپ رسیده است.
4. «شرح لغات و مشکلات دیوان انوری» تهران، علمی و فرهنگی، 1358
دیوان اشعار انوری و ابیوردی از جمله دیوان های شعر فارسی است که مورد توجه شاعران و ادیبان پس از خود قرار گرفت و نظر به دشواری فهم برخی از ابیات دیوان انوری، شروحی نیز بر آن مترتب گردید که از جمله می توان به «شرح مشکلات دیوان انوری» از میرزا ابوالحسن حسینی فراهانی و یا «جواهر الاسرار» آذری اشاره کرد. از مهم ترین دلایل دشواری برخی از ابیات دیوان انوری می توان به برخورداری بسیار از صناعت های لفظی، جای گرفتن معنی بسیار در لفظ های اندک، دربرداشتن مفهوم علمی، استفاده از معنی آیات قرآن کریم، تضمین احادیث نبوی و اشاره به برخی امثله عربی اشاره کرد.
شهیدی تتبعات خود بر دیوان انوری و شروح نوشته شده بر آن را از سال 1336 آغاز کرد و حاصل این کار را پیش از به چاپ رسیدن این کتاب در طی دو مقاله با عناوین "گوهری در خلاب یا غباری بر فلک" و "محتویات دیوان انوری" به دوستداران ادب فارسی عرضه داشت.
شهیدی در شرح لغات و مشکلات دیوان انوری، پس از برگزیدن ابیات دشوار از قصاید و قطعات، نخست به معنی واژگان دشوار و نامأنوس پرداخته و سپس از بیت مورد نظر، معنی ای به دست داده است. استاد در مقدمه کتاب درباره کیفیت انتخاب معنی مناسب واژگان می نویسد: "اگر کلمه ای در عرف فضلا رایج بوده است و لغت نویسان در معنی آن اختلافی ظاهر نداشته اند، لازم ندیدم قدیمترین کتاب لغت را مأخذ قرار دهم... اما اگر در معنی آن خلافی ظاهر بوده و یا معنی در طول زمان تطوری یافته است، به مأخذهایی که قبل از انوری و یا در عصر او و یا اندکی پس از وی نوشته شده، رجوع کرده ام و هرگاه کلمه ای نامأنوس بوده است به فرهنگ های قدیمتر چون لغت فرس اسدی، صحاح اللغه و مانند آن مراجعه شده است"
5. «شرح مثنوی»، 10 ج، تهران، علمی و فرهنگی، 1373- 1380
بر «مثنوی معنوی»، اثر سترگ و ارزشمند مولانا جلال الدین محمد بلخی در طی سالیان متمادی از سوی عارفان و ادیبان بسیاری، شرح های مختلفی فراهم آمده است که هر یک در شرح و بسط مفاهیم عالی عرفان و حکمت و ادب مندرج در «مثنوی معنوی» کوشیده اند. در دوره معاصر این اهتمام دوچندان گشت و شروحی چند بر مثنوی مترتب گردید که از جمله باید به شرح استاد فروزانفر اشاره کرد که افسوس با خاموشی چراغ عمرش، تنها بخشی از دفتر اول مثنوی شرح و تفسیر شد. پس از سالیانی چند، دکتر شهیدی راه وی را پی گرفت و با شرح ابیات باقی مانده از دفتر اول و دفترهای پنجگانه دیگر، شرح ناتمما مثنوی را به سرانجام رسانید. دکتر شهیدی به پیروی از فروزانفر، برای شرح مانده دفتر اول از مثنوی. تصحیح نیکلسون استفاده کرد و در دفترهای دیگر، نسخه قونیه را اساس کار خود قرار داد.
6. سعی و اهتمام در انتشار «فرهنگ فارسی» معین، «لغت نامه» دهخدا و «لغت نامه بزرگ فارسی»
از دیگر آثار ادبی که به سعی و اهتمام استاد شهیدی به دوستداران ادب فارسی عرضه شد باید از "فرهنگ فارسی" معین، "لغت نامه" دهخدا و "لغت نامه بزرگ فارسی" اشاره کرد. همان گونه که پیش از این آمده است، شهیدی از سال 1328 همکاری خود را با مرحوم دهخدا آغاز کرد و پس از درگذشت دهخدا و بیماری دکتر معین، در سال 1346 به ریاست مؤسسه لغت نامه دهخدا منصوب شد. وی در طی سالیان متمادی، ضمن جمع آوری فیش ها و یادداشت های دکتر معین و انتشار سه مجلد آخر «فرهنگ فارسی» معین، کاری را که دهخدا پی افکنده بود به همراهی جمعی از محققان و پژوهشگران به سر منزل مقصود رسانید و «لغت نامه» دهخدا را به چاپ رسانید.
سیری در آثار تاریخی شهیدی
تألیفات
1. مهدویت در اسلام (در نقد نوشته های احمد کسروی)، بروجرد، 1324
2. جنایات تاریخ (در سه مجلد)، کتابفروشی حافظ، 1327
3. چراغ روشن در دنیای تاریک (شرح زندگانی امام سجاد (ع))، تهران، کتابفروشی علمی، 1335
4. در راه خانه خدا، تهران، انتشارات دانش نو، 1356
5. پس از پنجاه سال (پژوهشی تازه پیرامون قیام امام حسین (ع))، تهران، امیرکبیر، 1358
6. تاریخ تحلیلی اسلام تا پایان امویان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1362
7. آشنایی با زندگی امام صادق (ع)، تهران، جامعه الامام الصادق، 1362
8. زندگانی علی بن الحسین (ع)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1365
9. زندگانی امیرمؤمنان علی (ع) (علی از زبان علی)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376
10. زندگانی حضرت فاطمه (س)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1377.
ترجمه ها
1. شیرزن کربلا، نوشته بنت الشاطی، بروجرد، 1332
2. انقلاب بزرگ، نوشته طه حسین، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، 1336
3. ترجمه نهج البلاغه، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1368
4. گزیده ای از سخنان امیر مؤمنان علی (ع)، تهران، علمی و فرهنگی، 1379
استاد شهیدی افزون بر تألیف و ترجمه کتاب، مقالات مختلفی در کنگره ها و همایش های علمی و یا در مجلات ادبی و تاریخی ارائه کرده که برخی از این مقالات به همراه برخی از سفرنامه های استاد در مجموعه مقالات ایشان با عنوان "از دیروز تا امروز" در موضوعات مختلف تاریخ، ادب، کلام، مذهب و جز آن به چاپ رسیده است.
برگی از سخنان استاد
«متأسفانه آن چیزی که کم تر به آن اهمیت داده اند، تاریخ است و علت این است که از ابتدا تاریخ را برای وقت گذرانی می خوانده اند»
«وقتی در اروپا می خواهند تاریخ بنویسند، چند نفر به تاریخ یک قرن مشغول می شوند؛ ولی شرقی های این گونه نیستند و تاریخ ما بیش تر شفاهی و نقلی است»
«فلسفه ی ما تا ابن رشد خوب پیش رفته، اما از قرن پنج درجا زده است. بزرگ ترین فیلسوف ما می خواهد با چند کتاب در اتاقش تکلیف دنیا را روشن کند؛ اما این طور که نمی شود»
«آن چه برای مردم و کشور ما اهمیت دارد، این است که دانشجویان ما در هر رشته ای که هستند، در زمینه ی علم، امروزشان بهتر از دیروزشان باشد. دانشجویان ما از لحاظ هوش و استعداد چیزی کم ندارند، اما نمی دانم چطور است که از 1400 سال پیش که من اطلاع دارم، به سمت کارهای عملی و تجربی نرفته ایم و برخلاف پژوهش علمی از لحاظ پژوهش تجربی عقبیم»
«کار دسته جمعی نیازمند گذشت و آزادی عمل است، که ما هنوز عادت نکرده ایم دسته جمعی جلو برویم»
«سعی کنید امروزتان بهتر از دیروز باشد. از کاری که برای اجتماع می کنید، انتظار پاداش نداشته باشید و تکیه تان بیش تر بر معنویات باشد»
سخنان بزرگان در مراسم تشییع پیکر دکتر
در مراسم تشییع پیکر استاد که در مقابل موسسه ی لغت نامه دهخدا، برگزار شد، چهره هایی چون بهاءالدین خرمشاهی، احمد گیوی، علی رواقی، سید محمد خاتمی، محمدرضا عارف، سید محمود دعایی، ایرج افشار، مهدی محقق، احمد سمیعی گیلانی، حسن حبیبی، احمد مسجد جامعی، غلامحسین اعوانی، رضا داوری اردکانی، سهیل محمودی، نوریان، محمد دبیر سیاقی، لیلا حاتمی، علی مصفا، مظاهر مصفا و توفیق سبحانی و همچنین خانواده مرحوم شهیدی حضور داشتند. سید محمد خاتمی در این مراسم گفت: در جمع بزرگان و اساتید فراوانی هستیم که شایسته بودند آن ها سخن بگویند ولی ارادتی که به استاد داشتم و لطفی که خانواده ایشان نسبت به من داشتند باعث شد صحبت کنم.
وی افزود: شهیدی از معدود افرادی بود که در دو حوزه علمی و دینی به بالاترین سطوح بالا آمد و منبع خیر و برکت در دو حوزه بود.
خاتمی با بیان اینکه آثار مرحوم شهیدی از استحکام بسیاری برخوردار است، عنوان کرد: آثار وی از دقت نظر و جنبه ی تحقیقی بالایی برخوردار است و برای شناخت هویت قومی خودمان لازم است که آثار ایشان را بخوانیم.
رئیس جمهوری سابق به جنبه ی ادبی آثار مرحوم شهیدی اشاره و تصریح کرد: در ادب فارسی که هویت ماست ایشان کارهای بسیاری کردند برای نشر و اشاعه ی زبان و ادب فارسی زمانی که من خود خارج کشور بودم همکاری های فراوانی با ایشان داشتم و دغدغه ی خاطرشان این بود که زبان و ادب فارسی در درون و خارج از کشور قابل توجه است.
محمد دبیر سیاقی از همکاران قدیمی مرحوم سید جعفر شهیدی نیز به قرائت متنی پرداخت و پس از وی ایرج افشار در سخنانی گفت: دکتر معین واسطه ی دوستی میان من و شهیدی بود چون دکتر معین به بستر بیماری افتاد، نبض لغت نامه به دست مرحوم شهیدی داده شد و ایشان این وظیفه ی سودمند را تا پیش از بیماری های اخیر بر عهده داشت.
وی ادامه داد: شهیدی لغت نامه ی دهخدا را حفظ زبان رودکی و فردوسی می دانست و از این رو با وجود برخوردهایی که می شد ایستادگی کرد و من هیچ مدیر علمی را در حیات علمی نمی شناسم که این همه سال این چنین پربار باشد و این افتخاری است که برای خانواده اش وجود دارد که ما باید در این سوگ به آن ها دریغا بگوییم.
دکتر شهیدی در سال 1374 منزل مسکونی خود را به شهرداری نارمک واگذار کرد و این خانه در همان سال به کتابخانه عمومی دکتر شهیدی تبدیل شد. پس از درگذشت وی، اتاقی در این کتابخانه به موزه نگهداری برخی از آثار او اختصاص داده شد.
علاوه بر این دکتر شهیدی همواره رازی را در سینه ی خود پنهان نموده بود، و آن راز شهادت فرزند نوجوان طلبه اش در طی هشت سال جنگ تحمیلی بود و این امر را تا پس از فوت ایشان، حتی دوستان صمیمی استاد نمی دانستند و شاید عدم بروز آن از سوی دکتر شهیدی، نیت پاک ایشان و قربت الی الله بودن نیت فرزند بزرگوارشان محسوب می شده است چرا که استاد هیچ گاه در فکر ریا و تزویر نبود و همواره در زندگی وی اخلاص عمیقی نهفته بود.
منابع:
1- تقوی. نگاهی به زندگی و آثار استاد سید جعفر شهیدی، نشریه آیینه خیال، شماره 4.
2- بابا قنبری. یادمان استاد دکتر جعفر شهیدی، نشریه فردوسی، شماره 62- 63.
3- رضایی کهریز. دکتر سید جعفر شهیدی، نشریه معلم، شماره 8.
سید جعفر، در ابتدا با نام «سجادی» شناخته می شد و پس از مدتی نام «شهیدی» را برای خود برگزید و با این نام در مراکز علمی و دانشگاهی شهرت یافت.
سال 1320 برای تحصیل علوم دینی و فقه و اصول راهی نجف می شود، اما بعد از هشت سال بیماری ناگزیر به ایران بازمی گردد. او هر هفته باید خود را به پزشک نشان می داد، در نتیجه از رفتن به حوزه بازمی ماند. برای گذران زندگی و به منظور ترجمه ی متون عربی، نزد دکتر سنجابی- وزیر فرهنگ وقت- می رود، اما به او اشتغال به تدریس پیشنهاد می شود و با ماهی 150 تومان در دبیرستان ابومسلم مشغول می شود و بعد که به او می گویند با مدرک لیسانس حقوقش به 300 تومان خواهد رسید، بدون شرکت در کلاس ها، لیسانس الهیاتش را با بهترین نمره ها می گیرد.
برخورد با شادروان دکتر محمد معین، باب آشنایی وی را با استاد دهخدا فراهم کرد و بعد از تشکیل سازمان لغت نامه ی دهخدا، معاونت سازمان را بر عهده گرفت. سپس علامه دهخدا از سید جعفر شهیدی دعوت به همکاری کرد و در نامه ای به دکتر آذر (وزیر فرهنگ وقت) نوشت: «او اگر نه در نوع خود بی نظیر، ولی کم نظیر است.» دهخدا در این نامه می خواهد که به جای 22 ساعت، به او شش ساعت تدریس اختصاص دهند تا بقیه ی وقتش را در لغت نامه ی دهخدا بگذراند.
مدتی این گونه می گذرد، تا سال 1340 که با مدرک دکترا به دانشگاه منتقل می شود. تدریس در دانشگاه تا حدود سال 1345 ادامه پیدا می کند، اما بعد با ناامنی دانشگاه، دانشجویان خود را به لغت نامه می برد. پس از سال ها نیز، تا پایان عمر وی هنوز دانش جویانش چهارشنبه ها به لغت نامه می رفتند و با شهیدی جلساتی را داشتند.
بعد از مرگ مرحوم معین، شهیدی مسؤولیت اداره سازمان لغت نامه دهخدا را بر عهده گرفت. او در زمینه های ادبیات عرب و فارسی استادی به نام بود و درک محضر و همنشینی با استادانی نظیر بدیع الزمان فروزانفر، دهخدا، جلال الدین همایی و محمد معین اعتبار علمی و معنوی او را دو چندان کرد.
تأملی بر آثار شهیدی
آثار علمی- پژوهشی شهیدی را می توان در دو حوزه مورد بررسی قرار داد: نخست آثار ادبی ایشان که بیشتر به تصحیح و شرح و تفسیر متون ادبی اختصاص یافته است؛ دوم آثار تاریخی اعم از تألیف و ترجمه که بیشتر در حوزه تاریخ اسلام و شرح زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام است.
نقد و بررسی آثار ادبی
1. تصحیح و تعلیقات بر «آتشکده آذر»، نوشته لطفعلی بیک آذر بیگدلی، مؤسسه نشر کتاب، 1337
کتاب "آتشکده آذر" تذکره ای است مشتمل بر شرح حال 842 تن از شاعران که به سال 1174 ه.ق به تألیف رسیده است. دکتر شهیدی با مقابله نسخ موجود از این تذکره و تصحیح انتقادی آن، تعلیقاتی را در توضیح و تبیین واژگان و اسمای خاص کتاب به نگارش درآورد.
2. تصحیح «دره نادره»، اثر میرزا مهدی خان استرآبادی، تهران، انجمن آثار ملی، 1341
کتاب "دره نادره" از متون مصنوع و متکلف سده دوازدهم هجری نوشته میرزا مهدی خان استرابادی، منشی مخصوص نادرشاه افشار، در شرح برخی از وقایع و فتوحات دوران نادرشاه است. در این کتاب ذکر وقایع تاریخی تحت الشعاع فضل فروشی های نویسنده قرار گرفته و کتاب تا بدان حد مملو از واژگان و عبارت ها و امثال عربی شده است که مطالعه آن حتی گاه بر اصحاب فن نیز دشوار می نماید.
دکتر شهیدی نظر به ضرورتی که در شرح متون مصنوع و فنی احساس کرده بود و با اشراف کامل بر دشواری راه، به تصحیح انتقادی کتاب مبادرت ورزیده و پس از آن به شرح و معنی چندین هزار واژه و اسم خاص پرداخته و در پایان کتاب خلاصه و تحریر ساده و امروزی نیز از کتاب برای مخاطب به دست داده است.
3. تصحیح «براهین العجم»، اثر محمدتقی سپهر، دانشگاه تهران، 1351
"براهین العجم" از آثار محمدتقی سپهر، نویسنده دوره قاجار است. نویسنده در این کتاب به قافیه و اقسام حروف آن و دیگر مسائل مربوط بدان به همراه شواهد شعری پرداخته است. این اثر نیز به خامه توانای دکتر شهیدی تصحیح و به همراه تعلیقات و فهارس لازم به چاپ رسیده است.
4. «شرح لغات و مشکلات دیوان انوری» تهران، علمی و فرهنگی، 1358
دیوان اشعار انوری و ابیوردی از جمله دیوان های شعر فارسی است که مورد توجه شاعران و ادیبان پس از خود قرار گرفت و نظر به دشواری فهم برخی از ابیات دیوان انوری، شروحی نیز بر آن مترتب گردید که از جمله می توان به «شرح مشکلات دیوان انوری» از میرزا ابوالحسن حسینی فراهانی و یا «جواهر الاسرار» آذری اشاره کرد. از مهم ترین دلایل دشواری برخی از ابیات دیوان انوری می توان به برخورداری بسیار از صناعت های لفظی، جای گرفتن معنی بسیار در لفظ های اندک، دربرداشتن مفهوم علمی، استفاده از معنی آیات قرآن کریم، تضمین احادیث نبوی و اشاره به برخی امثله عربی اشاره کرد.
شهیدی تتبعات خود بر دیوان انوری و شروح نوشته شده بر آن را از سال 1336 آغاز کرد و حاصل این کار را پیش از به چاپ رسیدن این کتاب در طی دو مقاله با عناوین "گوهری در خلاب یا غباری بر فلک" و "محتویات دیوان انوری" به دوستداران ادب فارسی عرضه داشت.
شهیدی در شرح لغات و مشکلات دیوان انوری، پس از برگزیدن ابیات دشوار از قصاید و قطعات، نخست به معنی واژگان دشوار و نامأنوس پرداخته و سپس از بیت مورد نظر، معنی ای به دست داده است. استاد در مقدمه کتاب درباره کیفیت انتخاب معنی مناسب واژگان می نویسد: "اگر کلمه ای در عرف فضلا رایج بوده است و لغت نویسان در معنی آن اختلافی ظاهر نداشته اند، لازم ندیدم قدیمترین کتاب لغت را مأخذ قرار دهم... اما اگر در معنی آن خلافی ظاهر بوده و یا معنی در طول زمان تطوری یافته است، به مأخذهایی که قبل از انوری و یا در عصر او و یا اندکی پس از وی نوشته شده، رجوع کرده ام و هرگاه کلمه ای نامأنوس بوده است به فرهنگ های قدیمتر چون لغت فرس اسدی، صحاح اللغه و مانند آن مراجعه شده است"
5. «شرح مثنوی»، 10 ج، تهران، علمی و فرهنگی، 1373- 1380
بر «مثنوی معنوی»، اثر سترگ و ارزشمند مولانا جلال الدین محمد بلخی در طی سالیان متمادی از سوی عارفان و ادیبان بسیاری، شرح های مختلفی فراهم آمده است که هر یک در شرح و بسط مفاهیم عالی عرفان و حکمت و ادب مندرج در «مثنوی معنوی» کوشیده اند. در دوره معاصر این اهتمام دوچندان گشت و شروحی چند بر مثنوی مترتب گردید که از جمله باید به شرح استاد فروزانفر اشاره کرد که افسوس با خاموشی چراغ عمرش، تنها بخشی از دفتر اول مثنوی شرح و تفسیر شد. پس از سالیانی چند، دکتر شهیدی راه وی را پی گرفت و با شرح ابیات باقی مانده از دفتر اول و دفترهای پنجگانه دیگر، شرح ناتمما مثنوی را به سرانجام رسانید. دکتر شهیدی به پیروی از فروزانفر، برای شرح مانده دفتر اول از مثنوی. تصحیح نیکلسون استفاده کرد و در دفترهای دیگر، نسخه قونیه را اساس کار خود قرار داد.
6. سعی و اهتمام در انتشار «فرهنگ فارسی» معین، «لغت نامه» دهخدا و «لغت نامه بزرگ فارسی»
از دیگر آثار ادبی که به سعی و اهتمام استاد شهیدی به دوستداران ادب فارسی عرضه شد باید از "فرهنگ فارسی" معین، "لغت نامه" دهخدا و "لغت نامه بزرگ فارسی" اشاره کرد. همان گونه که پیش از این آمده است، شهیدی از سال 1328 همکاری خود را با مرحوم دهخدا آغاز کرد و پس از درگذشت دهخدا و بیماری دکتر معین، در سال 1346 به ریاست مؤسسه لغت نامه دهخدا منصوب شد. وی در طی سالیان متمادی، ضمن جمع آوری فیش ها و یادداشت های دکتر معین و انتشار سه مجلد آخر «فرهنگ فارسی» معین، کاری را که دهخدا پی افکنده بود به همراهی جمعی از محققان و پژوهشگران به سر منزل مقصود رسانید و «لغت نامه» دهخدا را به چاپ رسانید.
سیری در آثار تاریخی شهیدی
تألیفات
1. مهدویت در اسلام (در نقد نوشته های احمد کسروی)، بروجرد، 1324
2. جنایات تاریخ (در سه مجلد)، کتابفروشی حافظ، 1327
3. چراغ روشن در دنیای تاریک (شرح زندگانی امام سجاد (ع))، تهران، کتابفروشی علمی، 1335
4. در راه خانه خدا، تهران، انتشارات دانش نو، 1356
5. پس از پنجاه سال (پژوهشی تازه پیرامون قیام امام حسین (ع))، تهران، امیرکبیر، 1358
6. تاریخ تحلیلی اسلام تا پایان امویان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1362
7. آشنایی با زندگی امام صادق (ع)، تهران، جامعه الامام الصادق، 1362
8. زندگانی علی بن الحسین (ع)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1365
9. زندگانی امیرمؤمنان علی (ع) (علی از زبان علی)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376
10. زندگانی حضرت فاطمه (س)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1377.
ترجمه ها
1. شیرزن کربلا، نوشته بنت الشاطی، بروجرد، 1332
2. انقلاب بزرگ، نوشته طه حسین، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، 1336
3. ترجمه نهج البلاغه، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1368
4. گزیده ای از سخنان امیر مؤمنان علی (ع)، تهران، علمی و فرهنگی، 1379
استاد شهیدی افزون بر تألیف و ترجمه کتاب، مقالات مختلفی در کنگره ها و همایش های علمی و یا در مجلات ادبی و تاریخی ارائه کرده که برخی از این مقالات به همراه برخی از سفرنامه های استاد در مجموعه مقالات ایشان با عنوان "از دیروز تا امروز" در موضوعات مختلف تاریخ، ادب، کلام، مذهب و جز آن به چاپ رسیده است.
برگی از سخنان استاد
«متأسفانه آن چیزی که کم تر به آن اهمیت داده اند، تاریخ است و علت این است که از ابتدا تاریخ را برای وقت گذرانی می خوانده اند»
«وقتی در اروپا می خواهند تاریخ بنویسند، چند نفر به تاریخ یک قرن مشغول می شوند؛ ولی شرقی های این گونه نیستند و تاریخ ما بیش تر شفاهی و نقلی است»
«فلسفه ی ما تا ابن رشد خوب پیش رفته، اما از قرن پنج درجا زده است. بزرگ ترین فیلسوف ما می خواهد با چند کتاب در اتاقش تکلیف دنیا را روشن کند؛ اما این طور که نمی شود»
«آن چه برای مردم و کشور ما اهمیت دارد، این است که دانشجویان ما در هر رشته ای که هستند، در زمینه ی علم، امروزشان بهتر از دیروزشان باشد. دانشجویان ما از لحاظ هوش و استعداد چیزی کم ندارند، اما نمی دانم چطور است که از 1400 سال پیش که من اطلاع دارم، به سمت کارهای عملی و تجربی نرفته ایم و برخلاف پژوهش علمی از لحاظ پژوهش تجربی عقبیم»
«کار دسته جمعی نیازمند گذشت و آزادی عمل است، که ما هنوز عادت نکرده ایم دسته جمعی جلو برویم»
«سعی کنید امروزتان بهتر از دیروز باشد. از کاری که برای اجتماع می کنید، انتظار پاداش نداشته باشید و تکیه تان بیش تر بر معنویات باشد»
سخنان بزرگان در مراسم تشییع پیکر دکتر
در مراسم تشییع پیکر استاد که در مقابل موسسه ی لغت نامه دهخدا، برگزار شد، چهره هایی چون بهاءالدین خرمشاهی، احمد گیوی، علی رواقی، سید محمد خاتمی، محمدرضا عارف، سید محمود دعایی، ایرج افشار، مهدی محقق، احمد سمیعی گیلانی، حسن حبیبی، احمد مسجد جامعی، غلامحسین اعوانی، رضا داوری اردکانی، سهیل محمودی، نوریان، محمد دبیر سیاقی، لیلا حاتمی، علی مصفا، مظاهر مصفا و توفیق سبحانی و همچنین خانواده مرحوم شهیدی حضور داشتند. سید محمد خاتمی در این مراسم گفت: در جمع بزرگان و اساتید فراوانی هستیم که شایسته بودند آن ها سخن بگویند ولی ارادتی که به استاد داشتم و لطفی که خانواده ایشان نسبت به من داشتند باعث شد صحبت کنم.
وی افزود: شهیدی از معدود افرادی بود که در دو حوزه علمی و دینی به بالاترین سطوح بالا آمد و منبع خیر و برکت در دو حوزه بود.
خاتمی با بیان اینکه آثار مرحوم شهیدی از استحکام بسیاری برخوردار است، عنوان کرد: آثار وی از دقت نظر و جنبه ی تحقیقی بالایی برخوردار است و برای شناخت هویت قومی خودمان لازم است که آثار ایشان را بخوانیم.
رئیس جمهوری سابق به جنبه ی ادبی آثار مرحوم شهیدی اشاره و تصریح کرد: در ادب فارسی که هویت ماست ایشان کارهای بسیاری کردند برای نشر و اشاعه ی زبان و ادب فارسی زمانی که من خود خارج کشور بودم همکاری های فراوانی با ایشان داشتم و دغدغه ی خاطرشان این بود که زبان و ادب فارسی در درون و خارج از کشور قابل توجه است.
محمد دبیر سیاقی از همکاران قدیمی مرحوم سید جعفر شهیدی نیز به قرائت متنی پرداخت و پس از وی ایرج افشار در سخنانی گفت: دکتر معین واسطه ی دوستی میان من و شهیدی بود چون دکتر معین به بستر بیماری افتاد، نبض لغت نامه به دست مرحوم شهیدی داده شد و ایشان این وظیفه ی سودمند را تا پیش از بیماری های اخیر بر عهده داشت.
وی ادامه داد: شهیدی لغت نامه ی دهخدا را حفظ زبان رودکی و فردوسی می دانست و از این رو با وجود برخوردهایی که می شد ایستادگی کرد و من هیچ مدیر علمی را در حیات علمی نمی شناسم که این همه سال این چنین پربار باشد و این افتخاری است که برای خانواده اش وجود دارد که ما باید در این سوگ به آن ها دریغا بگوییم.
دکتر شهیدی در سال 1374 منزل مسکونی خود را به شهرداری نارمک واگذار کرد و این خانه در همان سال به کتابخانه عمومی دکتر شهیدی تبدیل شد. پس از درگذشت وی، اتاقی در این کتابخانه به موزه نگهداری برخی از آثار او اختصاص داده شد.
علاوه بر این دکتر شهیدی همواره رازی را در سینه ی خود پنهان نموده بود، و آن راز شهادت فرزند نوجوان طلبه اش در طی هشت سال جنگ تحمیلی بود و این امر را تا پس از فوت ایشان، حتی دوستان صمیمی استاد نمی دانستند و شاید عدم بروز آن از سوی دکتر شهیدی، نیت پاک ایشان و قربت الی الله بودن نیت فرزند بزرگوارشان محسوب می شده است چرا که استاد هیچ گاه در فکر ریا و تزویر نبود و همواره در زندگی وی اخلاص عمیقی نهفته بود.
منابع:
1- تقوی. نگاهی به زندگی و آثار استاد سید جعفر شهیدی، نشریه آیینه خیال، شماره 4.
2- بابا قنبری. یادمان استاد دکتر جعفر شهیدی، نشریه فردوسی، شماره 62- 63.
3- رضایی کهریز. دکتر سید جعفر شهیدی، نشریه معلم، شماره 8.