علامه مجلسی؛ مرزبان عقاید تشیع

عصر شیعه : حجت الاسلام «ابوالفضل سلطان محمدی» نویسنده کتاب «اندیشه سیاسی علامه مجلسی» در گفت و گوی تفصیلی با ایرنا این عالم وارسته را مرزبان عقاید شیعه دانست 

 و بیان داشت: این اندیشمند فرهیخته با گردآوری، شرح و تفسیر و نشر آثار اهل بیت(ع) در کتاب بحار الانوار، توانست به عالم فرا زمانی تبدیل شود، به گونه ای که نسل های پس از او هیچ گاه بی نیاز از مراجعه به آثار علمی او نخواهند بود.

بسیاری از دانشمندان و علما در طول تاریخ نقش موثری در پیشبرد اهداف دین اسلام داشته اند، آنان در این راه با تالیف اثرهای ارزنده و اهدای جان خویش، سبب گسترش علوم دینی شده اند؛ ملامحمدباقر مجلسی مشهور به علامه مجلسی و مجلسی دوم یکی از این اندیشمندان بنام و شخصیتی بی نظیر محسوب می شود که با نوشتن بزرگ ترین دائره المعارف حدیث شیعه، کمک شایانی را در توسعه فرهنگ دینی در ایران کرده است.
وی در 1006 هجری خورشیدی در اصفهان در خانواده ای متدین دیده به جهان گشود. پدر او محمد تقی مجلسی از شاگردان بزرگ شیخ بهایی و از مجتهدان بزرگ عصر صفـوی بود. او از همان دوره کودکی در کنار پدر رشد و پرورش یافت و از دانش وی بهره مند شد. علامه مجلسی با استعداد بسیاری که داشت توانست با موفقیت درس های مقدماتی را به پایان برساند و پس از آن برای افزودن به دانش خویش به حوزه علمیه اصفهان رفت و از محضر استادان بنامی چون محمد تقی مجلسی، محمد صالح مازندرانی، محمد طاهر قمی، محسن فیض کاشانی و ... بهره مند شد.
این عالم فرهیخته پس از به پایان رساندن مرحله های مختلف علمی و تحصیلی در 14 سالگی اجازه روایت را دریافت کرد و اینگونه توانست با علوم صرف و نحو، معانی و بیان، لغت و ریاضی، تاریخ و فلسفه، حدیث و رجال، درایه و اصول و فقه و کلام بسیار آشنا شود و در مسیر پدر گام بردارد و به ترجمه روایت ها و حدیث های اهل بیت(ع) و ائمه معصومین(ع) از عربی به فارسی همت گمارد. در واقع علامه مجلسی و پدرش از نخستین افرادی بودند که در این وادی به فعالیت های دینی ارزنده پرداختند.
این اندیشمند فرزانه در دوره ای زندگی می کرد که صفویان درگیر جنگ های بسیاری بودند و روایت های ائمه(ع) به صورت مناسبی در دسترس نبود. بنابراین در چنین شرایطی وی علاوه بر ترجمه حدیث ها و روایت ها به گردآوری آنان پرداخت و اینگونه بزرگ ترین منبع حدیث و روایت های شیعه به نام «بحارالانوار» را که مجموعه کاملی از تفسیر قرآن، تاریخ، فقه، کلام، اخلاق... را شامل می شود، از خود برجای گذاشت.
وی بیش از یکصد کتاب به زبان های فارس و عربی نوشته است که از آن جمله می توان به مرآت العقول، ملاذ الأخیار، صراط النجاه، حلیه المتقین، توقیعات امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و ... اشاره کرد.
سرانجام علامه مجلسی پس از سال ها خدمت در راه اعتلای علوم دینی در 73 سالگی در 1077 خورشیدی در دیار خویش دیده از جهان فروبست و اینک به مناسبت روز بزرگداشت این دانشمند برجسته پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به گفت وگو با «حجت الاسلام ابوالفضل سلطان محمدی» پژوهشگر فقه سیاسی در حوزه علمیه قم و نویسنده کتاب اندیشه سیاسی علامه مجلسی پرداخت.

- در ادامه متن این گفت و گو آمده است: 
**ایرنا: ویژگی های سیاسی زمانه علامه مجلسی را چگونه ارزیابی می کنید؟ 
***حجت الاسلام سلطان محمدی: محمد باقر مجلسی مشهور به «علامه مجلسی» فرزند مولی محمد تقی از علمای بزرگ عصر صفوی به شمار می رود. وی در هنگامه ای زندگی می کرد که سلسله صفویه بر کشور حکم می راندند. دوره صفویه هنگامه گفتمان هم گرایی حاکمان سیاسی و عالمان دینی و نزدیکی میان نهاد دین و دولت بوده است. تحقق و استمرار این گفتمان در عهد صفوی آثار سودمند و نیز تبعاتی را به دنبال داشته که از جمله آثار سودمند آن می توان به استقرار و محکم شدن پایه های دولت شیعی در ایران، ترویج آموزه های شیعی و حمایت از عالمان دینی از طرف حاکمان وقت اشاره کرد. این اندیشمند گرانمایه بیشترین سعی را در ترویج مذهب شیعه و آموزه های آن داشته و در زمان خود عامل ثبات سیاسی ایران محسوب می شد. در حقیقت علامه مجلسی بدون مدح شاهان درصدد اصلاح وضع موجود، تصحیح اعمال و رفتار حاکمان و تشویق آنان در ترویج مذهب تشیع در ایران بوده است.
**ایرنا: ویژگی های اخلاقی و شخصیت بارز علامه مجلسی چه بود؟
***حجت الاسلام سلطان محمدی: مهم ترین عنصر شخصیت و ویژگی بارز این اندیشمند برجسته را می توان در عالم بودن او به اقضائات زمان خود دانست. وی با شناخت ضرورت ها و نیازهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عصر خود در مقام پاسخ به این نیازها بر آمد و به عنوان مرزبان عقاید شیعه، به پاسداری از میراث علمی امامان معصوم(ع) پرداخت. گستره و پر تالیفی و اهمیت کار علامه مجلسی در میزانی است که او را به عالم فرا زمانی تبدیل کرده و نسل های پس از او هیچگاه بی نیاز از مراجعه به آثار علمی او نبوده و نخواهند بود.
**ایرنا: علامه مجلسی خدمات بزرگی به ایران و تشیع داشته است، بنابراین وی در مسیر احیای علوم اهل بیت(ع) چه فعالیت های ارزنده ای را انجام داد؟ 
***حجت الاسلام سلطان محمدی: این عالم بزرگ را می توان بزرگترین احیاگر علوم اهل بیت(ع) در عصر صفویه عنوان کرد. وی با استفاده از موقیعت سیاسی و اجتماعی زمان خود، از امکانات قدرت حاکم بهره برد و با همت بلند خود پژوهشگاه غیر رسمی مهمی را با جذب و آموزش نیروی های مستعد سامان داد تا با این روش به گردآوری، شرح، تفسیر و نشر آثار اهل بیت(ع) در کشور شیعی بپردازد که این فعالیت های ارزنده وی برای همیشه ماندگار و در جوامع اسلامی اثر گذار شد. 
**ایرنا: علامه مجلسی نه تنها در میدان تحقیق و تدریس سرآمد عصر خویش بود، بلکه در عرصه سیاست نیز خوش درخشید، در این زمینه توضیح دهید؟ 
***حجت الاسلام سلطان محمدی: علامه مجلسی در طول 73 سال عمر ارزشمند خود، با چهار تن از پادشاهان صفوی معاصر بود. وی پس از درگذشت حسین خوانساری که منصب شیخ الاسلامی را در زمان شاه سلیمان صفوی برعهده داشت، با پیشنهاد و درخواست شاه سلیمان پادشاه صفوی به مقام شیخ الاسلامی اصفهان منصوب شد و تا پایان سلطنت وی در این مسند باقی ماند. بعد از مرگ شاه سلیمان و برتخت نشستن شاه سلطان حسین، وی بار دیگر از طرف شاه صفوی در مقام قبلی خود باقی ماند و تا سال های پایانی زندگی خویش عهده دار این منصب بود. این اندیشمند فرهیخته در مدت هفت سال دوره شیخ الاسلامی به رسم رایج مقام امامت جمعه و قضاوت شهر اصفهان را نیز بر عهده داشت. علامه مجلسی پس از «محقق کرکی» از با نفوذ ترین علمای دوران صفوی، مقام شیخ الاسلامی را برعهده گرفت. در واقع او با به دست گرفتن اجرای احکام شرع در هنگامه سلطنت شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، با استفاده از منزلت سیاسی و اجتماعی و نفوذی که در میان شاه صفوی داشت به اجرای احکام اسلام همت گماشت و مهمترین واجب شریعت یعنی امر به معروف و نهی از منکر را در سطح سران و کارگزاران نظام حاکم اقامه کرد. بنابراین این عالم بنام آن چه را که وظیفه دینی و مسوولیت سیاسی و اجتماعی اش اقتضاء می کرد، به خوبی انجام داد.
**ایرنا: بزرگ ترین اثر علامه مجلسی بحارالانوار است؛ از ویژگی های برجسته آن چیست و وجه تمایز این اثر از بقیه آثار حدیثی شیعه را در چه می دانید؟ 
***حجت الاسلام سلطان محمدی: وجه تمایز بحارالانوار با دیگر آثار حدیثی در جامعیت آن است. علاوه بر آن شرح و تفسیر و بیان های علامه مجلسی در ذیل احادیث، این مجموعه حدیث ها را از دیگر احادیث ممتاز ساخته است. امام خمینی(ره) درباره ویژگی مهم این اثر می فرمایند: «کتاب بحارالانوار مجموعه ای است از قریب چهار صد کتاب و رساله که یک کتابخانه کوچکی که با یک اسم نام برده می شود». همچنین مقام معظم رهبری نیز در باره ارزش و جایگاه کتاب بحارالانوارمی فرمایند:« بحارالانوار یکی از بهترین منابع حدیثی ما است این کتاب جزء کتاب های برجسته تمام تاریح شیعه است و علامه مجلسی نیز یکی از مبتکرین علمای بزرگ ماست.»
**ایرنا: آیا علامه مجلسی به تنهایی مجموعه بحارالانوار را جمع آوری کرد یا با کمک دیگر علما به تالیف این اثر ارزشمند پرداخت؟
***حجت الاسلام سلطان محمدی: ایده اصلی، طرح، مدیریت مجموعه، شرح، تفسیر و تبیین روایت ها و حدیث ها بر عهده خود وی بوده است اما در تالیف بحارالانوار گروهی از شاگردان علامه مجلسی نیز او را یاری می رساندند. طرح کلان وی در تدوین مجموعه بحارالانوار زمانی شکل گرفت که برخی از آثار روایی شیعه در معرض نابودی قرار گرفته و برخی از این آثار کمیاب و نایاب شده بود. این اندیشمند فرهیخته در روزگاری که صنعت چاپ و نشر وجود نداشت، با احساس این خطر که مبادا روزگاری فرا برسد که شیعه از این ثروت بزرگ یا بخشی از آن محروم شود دست به این ابتکار بزرگ علمی زد و بحارالانوار را تالیف کرد.
**ایرنا: از دیگر اثرهای برجسته علامه مجلسی چه بوده است و محوریت فکری وی در این آثار چیست؟
***حجت الاسلام سلطان محمدی: این احیاگر علوم شیعه آثار خود را به دو زبان عربی و فارسی نگاشت، از آثار مهم فارسی او برای استفاده عموم فارسی زبانان می توان به «حیات القلوب» در تاریخ انبیا، «جلاءالعیون» در زندگانی امامان معصوم(ع)، «حلیة المتقین» در آداب و سنن زندگی و «حق الیقین» در عقاید اشاره کرد و از آثار مهم عربی علامه مجلسی که برای خواص به نگارش در آمده پس از کتاب مهم بحارالا نوار می توان از «مرآت العقول» در شرح اصول و فروع کافی مرحوم کلینی و «ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار» در شرح تهذیب نام برد.
علامه مجلسی در مقدمه ای که بر کتاب بحارالانوار نگاشته دوران تحصیل و مرحله های علمی و سیر معنوی و روحی خود و هم چنین علت رویکرد خویش به علوم حدیث را بیان کرده است. وی با اشاره به فرا گیری علوم رسمی زمان خود چون علوم ادبی، فقه و اصول، حکمت و فلسفه، کلام و ریاضی و رواج آن ها در جامعه علمی آن روز می گوید: «روح جست وجوگرش از علوم مرسوم سیراب نگشته و عطش نیل به معرفت حقیقی و تأمل در فوائد و نتایج علوم و اهداف محصلان آن ها، او را به سر چشمه های زلال علم و معرفت و حکمت واقعی یعنی کلام وحی و سخنان معصومین(ع) رهنمون شده است». این دانشمند علومی را که سبب کمال واقعی انسان بوده و برای جهان دیگر سودمند است، علم الحدیث و علوم مستنبط از کتاب و سنت می داند و بر این باور بود که حکمت حقیقی تنها با پژوهش در دریای نورانی سخنان ائمه معصومین(ع) به دست می آید. 
**ایرنا: آیا می توانید چند کتاب مفید برای آشنایی با علامه مجلسی معرفی کنید؟
***حجت الاسلام سلطان محمدی: برای آشنایی با زندگی علمی و سیاسی علامه مجلسی می توان به منبع هایی چون شناخت نامه علامه مجلسی، یاد نامه علامه مجلسی، اندیشه سیاسی علامه مجلسی، علامه مجلسی، مفاخر اسلام، علامه مجلسی و آثار فارسی او، مباحث سیاسی بحارالانوار مراجعه کرد.
**ایرنا:آیا هنوز هم اندیشه های علامه مجلسی در جامعه کنونی تاثیرگذار است؟
***حجت الاسلام سلطان محمدی:اندیشه های علامه مجلسی چون مبتنی و مستند به سخنان نورانی اهل بیت(ع) است برای همیشه و در همه جا راهگشا محسوب می شوند، بنابراین برای اصلاح جامعه و درمان ناهنجاری های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بسیار تاثیرگذار است.

*گروه اطلاع رسانی(فاطمه مهدوی)