نقش نواب اربعه در گذار شيعه از عصر حضور به عصر غيبت
با وجود شهرت نواب اربعه در ميان دوستداران اهل بيت(ع)، در ابتدا درباره اين چهار شخصيت، توضيحاتي را براي خوانندگان ما، به اختصار، بيان کنيد.
نواب اربعه چهار نايب خاص حضرت مهدي(عج) بودند که در دوره غيبت صغري، نيابت ايشان را بر عهده داشتند. ابوعَمر، عثمان بن سعيد عَمري، نخستين نايب امام زمان(عج) در دوره غيبت صغري بود. او پنج سال نيابت خاص حضرت مهدي(عج) را برعهده داشت. وي مورد وثوق و اعتماد امام عسکري(ع) نيز بود. شيخ توسي در کتاب «الغيبه» حديثي نقل کرده است که درجه اعتبار عثمان بن سعيد را نزد امام عسکري(ع) مشخص مي کند. او با سند خود، از يکي از اصحاب امام حسن عسکري(ع) نقل مي کند که جمعي چهل نفره از اصحاب امام عسکري(ع) به محضر ايشان شرفياب مي شوند که عثمان بن سعيد نيز در بين آن ها است. ظاهراً دليل مراجعه اين افراد به امام(ع)، پرسش درباره جانشين ايشان بوده است. امام عسکري(ع) پيش از آن که اصحاب، پرسش خود را مطرح کنند، به آن جواب مي دهند. در همين جلسه حضرت مهدي(عج)، که در آن زمان کودکي خردسال بودند، به مجلس وارد و به عنوان جانشين آن حضرت و امام بعدي به اصحاب معرفي مي شوند. امام عسکري(ع)، پس از آشنايي اصحاب با حضرت صاحب الامر(عج) به اصحابشان مي فرمايند: شما بعد از اين فرزندم را نخواهيد ديد. آن گاه موضوع نيابت عثمان بن سعيد را مطرح مي کنند و مي فرمايند در زمان غيبت هرآنچه عثمان بن سعيد مي گويد بپذيريد و به فرمان او گردن نهيد، بنابراين موضوع نيابت خاصّه عثمان بن سعيد، پيش از شهادت امام حسن عسکري(ع)، توسط ايشان مطرح شده بود. برخي از روايات موجود بيانگر اين مطلب است که عثمان بن سعيد، پس از شهادت امام حسن عسکري(ع) مسئوليت غسل و تدفين ايشان را برعهده داشته است. دومين نايب خاص امام عصر(عج) فرزند عثمان بن سعيد، يعني ابوجعفر، محمدبن عثمان عَمري بود. وي در زمره افرادي است که درستکاري و وثوق وي از سوي امام حسن عسکري(ع) تأييد شده است. احمد بن اسحاق قمي، از اصحاب مشهور امام حسن عسکري(ع) از آن حضرت نقل مي کند که فرمودند عَمري(عثمان بن سعيد) و پسرش هر دو موثق هستند. عثمان بن سعيد در زمان رحلتش، به فرمان امام زمان(عج)، پسرش محمد را به عنوان نايب خاص آن حضرت معرفي مي کند. شيخ صدوق در روايتي نقل مي کند که پس از رحلت عثمان بن سعيد، توقيعي از جانب امام زمان(عج) به دست محمد بن عثمان مي رسد که امام زمان(عج) در آن توقيع مي فرمايند: «در فراق پدرتان اندوهگين هستيم، اما از کمال خوشبختي ايشان يکي اين است که فرزندي مانند شما دارد ... خدا را شکر مي کنم که شيعيان به وجود شما و آنچه خداوند نزد شما قرار داده، مسرور هستند.» محمد بن عثمان از سال 265 تا 305 هـ.ق، نزديک به چهل سال نيابت خاصّه امام عصر(عج) را برعهده داشت. او هنگام وفات، به دستور امام زمان(عج) ابوالقاسم حسين بن روح نوبختي را به عنوان جانشين خود و نايب خاصّ سوم امام زمان(عج) معرفي مي کند. حسين بن روح، سومين نايب آن حضرت، در اصل ايراني بود. وي تا سال 326هـ.ق، به مدت 21 سال نيابت امام(عج) را عهده دار بود. حسين بن روح با آن که تقيه را رعايت مي کرد، تا مورد سوءظن دستگاه جبار خلافت عباسي قرار نگيرد، اما چند بار توسط دستگاه خلافت عباسي دستگير و زنداني شد. در اين زمان خلفاي عباسي با وجود ضعف ناشي از تسلط غلامان ترک بر دستگاه خلافت، همچنان نسبت به پيروان مکتب اهل بيت(ع) سخت گيري مي کردند. آن ها متوجه شده بودند که حسين بن روح نوبختي در ميان شيعيان از جايگاه ويژه اي برخوردار است. به همين دليل وي را به زندان انداختند. حسين بن روح، نزديک به پنج سال از دوران نيابت خود را در زندان گذراند. وي با نزديک شدن رحلتش، به دستور امام(عج)، ابوالحسن علي بن محمد سَمَري (سِيمري) را به عنوان نايب بعدي معرفي کرد. علي بن محمد دوران کوتاهي نيابت داشت. وي تنها سه سال نايب خاص حضرت مهدي(عج) بود و وقتي که به دليل بيماري در بستر افتاد و ساعات پاياني عمرش فرا رسيد، امام زمان(عج) در توقيعي به وي اعلام کرد که ديگر نايب خاصّي تعيين نخواهد شد و دوران نواب خاص به پايان رسيده است. علي بن محمد نيز مردي شريف، وفادار و مورد اعتماد کامل امام زمان(عج) بود.
ويژگي برجسته چهار نايب خاص امام زمان(عج) چيست؟
امام عصر(عج) به اين چهار تن اطمينان و اعتماد فراواني داشتند. به نظر من مهم ترين ويژگي آن ها، اين است که افراد قابل اعتمادي بودند. در پاسخ به پرسش قبلي به برخي روايات درباره وثوق نواب اربعه اشاره کردم. همين قابل اعتماد بودن، باعث مي شد ارتباط ميان امام(عج) و شيعيان، از طريق اين نايبان، رابطه اي دقيق باشد. جالب است بدانيد اين چهار بزرگوار، با وجود اينکه محرم اسرار امام زمان(عج) و واسطه ارتباط ايشان با مردم بودند و طبيعتا پاسخ پرسش هاي پرشمار مردم را از آن حضرت دريافت و به مردم ابلاغ مي کردند، اما در زمره علماي بزرگ زمان خودشان قرار نداشتند. از اين چهار نفر اثر مکتوبي در حوزه علوم اسلامي باقي نمانده است. در واقع شايد عالم تر از آن ها هم در ميان بزرگان شيعه وجود داشت، اما ويژگي حفظ اسرار و قابل اعتماد بودن، در اين چهار نفر بارزتر و بيشتر از ديگران بود. مي خواهم بگويم براي نايب خاص بودنِ امام زمان(عج) علم حرف اول را نمي زد، بلکه اعتماد و اطمينان ويژگي اساسي محسوب مي شد.
ضرورت دوره گذار از عصر امامت به غيبت صغري چه بود و نواب اربعه چگونه توانستند نقش خود را در اين دوره کوتاه ايفا کنند؟
بايد به اين نکته مهم توجه داشته باشيم که آشنا نبودن شيعيان با مسئله امامت و برخي رفتارها و رخدادها، باعث بروز انحرافاتي در ميان شيعيان دوره هاي قبل شده بود؛ به عنوان نمونه در دوران امام سجاد(ع) فرقه کيسانيه به وجود آمد که مدعي امامت محمد بن حنفيه بود. در دوره امامان بعدي نيز شاهد ظهور و بروز چنين انحرافاتي هستيم. فرقه هايي مانند اسماعيليه، فطحيه، واقفيه و ... نمونه هايي از اين قبيل هستند. تمام اين انحرافات در زماني رخ داد که وجود مقدس امام در ميان مردم حضور داشتند. حال اگر امام در پس پرده غيبت باشند، احتمال بروز چنين وقايعي، بر اثر بي بصيرتي برخي افراد، بيشتر خواهدبود. از طرف ديگر غيبت ناگهاني و بدون مقدمه امام زمان(عج)، باعث سردرگمي و حتي فراموشي مسئله تداوم امامت مي شد. براي مقابله با چنين مسائل و انحرافاتي، دور گذار از عصر حضور به دوره غيبت ضروري و لازم بود. به همين دليل طي يک دوره حدوداً هفتاد ساله، شيعيان توانستند از محضر امام(عج)، با واسطه نايبان خاص ايشان، بهره ببرند و پرسش ها و شبهات خود را مطرح و پاسخ دريافت کنند. موضوع ديگري که بايد درباره اهميت دوره غيبت صغري مورد توجه قرار دهيم اين است که مردم در اين مدت با مسئله «غيبت کامل» آشنا شدند و درک آن براي شان ساده تر شد. اين دوره هفتاد ساله، دوره اي مغتنم بود تا مردم عادت کنند به اين که ديگر نمي توانند ملاقات و ديداري با امام زمان(عج) داشته باشند و با تکاليفشان در عصر غيبت نيز آشنا شوند. مسئوليت سنگين و خطير نواب اربعه، اجراي چنين طرحي، با نظارت و هدايت امام(عج)، بود. نتيجه فعاليت ها و تلاش هاي اين چهار بزرگوار، آشنايي مردم با عصر غيبت و جلوگيري از ايجاد انحراف در ميان شيعيان بود. به همين دليل پس از رحلت علي بن محمد سمري و آغاز غيبت کبري، ديگر شاهد ظهور و بروز فرقه هايي نظير اسماعيليه و فطحيه در ميان شيعيان نيستيم.
آيا نواب اربعه از اين موضوع آگاه بودند که دوران آن ها، دوره کوتاه غيبت صغري است و پس از آن دوران غيبت کبري آغاز مي شود؟
در برخي از روايات تصريح شده است که امام عصر(عج) دو غيبت خواهند داشت. اين مسئله از دوره امامان قبلي(ع)، براي دوستداران اهل بيت(ع)، مطرح شده بود. با اين حال، تا پيش از آغاز دوران غيبت، فلسفه دو غيبت صغري و کبري براي شيعيان چندان مشخص نبود که با آغاز دوران غيبت ضرورت اين مسئله براي جامعه آشکارتر شد.
ارتباط نواب اربعه با شبکه وکالتي که از دوره امامان پيشين(ع) وجود داشت، چگونه بود؟
هدف اصلي شبکه وکالت، علاوه بر اداره امور شيعيان، که جمعيت نسبتاً زيادي در اقصي نقاط سرزمين هاي اسلامي بودند، معرفي امامت و معارف اهل بيت(ع) به جامعه اسلامي بود. اين راهکار راهبردي در دوره غيبت صغري بسيار تأثيرگذار بود. معرفي امام زمان(عج)، تبيين دلايل قرار داشتن ايشان در پس پرده غيبت و پاسخ به شبهات و پرسش ها، از مهم ترين مسئوليت هاي شبکه گسترده وکلاي امام(عج) بود. با اين تفاوت که در اين دوره ارتباط اين وکلا با امام(عج) از طريق نواب خاص ايشان برقرار مي شد. در حقيقت اين وکلا، نايبان درجه دو امام عصر(عج) بودند. حضور اين افراد به تدريج مردم را با تکاليفشان در دوره غيبت کبري آشنا کرد. با رحلت آخرين نايب خاص امام زمان(عج) و آغاز دوران غيبت کبري، نيابت امام(عج)، به نايبان عام ايشان سپرده شد و علماي شيعه با گنجينه احاديث و رواياتي که در اختيار داشتند توانستند دوستداران اهل بيت(ع) را، بدون آن که ارتباط مستقيمي با امام زمان(عج) داشته باشند، از پيچ هاي تند تاريخي عبور دهند.
خراسان