(
امتیاز از 1501
)
شاخصه هایی برای تشخیص مدعیان دروین
ظهور مهدی موعود یکی از بارزترین مسایل اسلامی است؛ این امر بویژه با شروع غیبت کبری که جامعه اسلامی از حضور آشکار امام محروم گشت، مورد سوء استفاده مدعیان دروغین با اهداف و اغراض خاصی قرار گرفت. حال آیا در این خصوص شاخصه ای برای تشخیص سره از ناسره وجود دارد؟ شناخت کامل امام، آشنایی با شرایط و نشانه های ظهور و همچنین آشنایی با ترفندهای مدعیان دروغین بهترین راه تشخیص است.
کلیدواژه : امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)، مهدی موعود، غیبت کبری، شیعیان، جامعه اسلامی، مدعیان دروغین، مدعیان، مهدویت، ظهور
طرح مسأله
طرح مسأله
اندیشه مهدویت، از اصول اعتقادی شیعیان است. متأسفانه این امر از زمان غیبت کبری و ایجاد خلأ ظاهری در حضور آشکار امام معصوم، دچار آسیب شده است. آنچه بحث مدعیان دروغین را دارای اهمیت می کند ادعاهای آنهاست؛ زیرا برخی از این ادعاها به تشکیل حکومت می انجامد، برای نمونه ادعای مهدویت «عبیدالله المهدی» به تشکیل حکومت فاطمیان در مصر انجامید، برخی نیز منجر به ایجاد فرقه جدیدی می شود که موجب انحراف از دین می شود؛ همچون ادعای «علی محمد باب» و «حسینعلی نوری» که به ترتیب دو فرقة «بابیه» و «بهاییه» را در ایران بنیان نهادند. بازار مدعیان در مسئله مهدویت همچنان گرم است؛ حال در چنین فضایی، این پرسش مطرح می شود که چگونه می توان مهدی موعود علیه السلام را از مدّعیان دروغین بازشناخت؟ مسلم است این امر با شناخت کامل از امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) - با بررسی ویژگی های ظاهری و معنوی آن حضرت که از روایات به دست ما رسیده است- و نیز شناخت و تحلیل ربشه انحرافات و علل پیدایش مدعیان دروغین مهدویت محقق می شود.
1- شکل گیری مدعیان دروغین
1- شکل گیری مدعیان دروغین
مدعیان دروغین دو گروه هستند: یک گروه مدعی ملاقات و داشتن ارتباط با امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) هستند، گروه دوم که موجب انحراف در دین شده اند و گاهی با ایجاد فرقه جدید، اصول اسلام و دین را آنگونه که خود خواسته اند قوام بخشیده اند، مدعی مهدویت و یا شخصیت های مقارن ظهور مانند سید حسنی، سید یمانی و یا سید خراسانی هستند. شناخت تاریخ مدعیان دروغین مهدویت و نیز اقتضائات حاکم بر آن ها به منظور دریافت صحیح پیامدهای ادعاهای آنان، امری ضروری است. البته گستردگی و پراکندگی این گونه ادعاها در طول تاریخ، دلیلی است بر اصالت اسلامی، فراگیری و رسوخ اندیشه مهدویت در میان مسلمانان. از اینرو در ادامه به تاریخچه و اهداف شکل گیری چند گروه از این مدعیان دروغین که همچنان در حال اشاعه آموزه های غلط خود هستند، اشاره خواهد شد.
الف) شیخیه، ریشه بابیت
حدود دو قرن پیش، دشمنان اسلام که از تاثیر پذیری مسلمانان از مجتهدان دینی آگاهی پیدا کرده بودند و از مرجعیت آنها در امور مختلف وحشت داشتند سعی کردند با ایجاد فرقه های ضاله از نفوذ علمای دینی کاسته و از این طریق به منافع خود دست یابند. از این رو در شبه قاره هند و پاکستان، فردی بنام غلام احمد قادیانی و در منطقه سودان مهدی سودانی را تقویت کردند و در ایران هم با شکل گیری شیخیه، علی محمد باب و یارانش وارد عرصه شده و با ادعای مهدویت مورد حمایت استعمارگران واقع شدند.
رهبران و مبدعان اصلی فرقه شیخیه، شیخ احمد احسایی و سید کاظم رشتی بودند. یکی از نقاط افتراق شیخ احمد احسایی با علمای شیعه، نوع عقیده وی در مورد نواب امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) می باشد. به نظر او میان امام غایب و مردم (در زمان غیبت کبری نیز) باید رجال الهی واسطه فیض و رابط بین خلق و حجت خدا گردد. او برای قراء ظاهره صفات بسیاری از جمله آشنایی به علوم ائمه را قائل می شد. (قراء ظاهره کسانی هستند که در زمان غیبت کبری با امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) ارتباط دارند و مانند نواب اربعه واسطه بین امام و مردم هستند. از نظر او تفاوت میان قراء ظاهره و نواب اربعه در این بود که آنان از جانب خود امام به طور رسمی تعیین شده بودند و حال آن که اینان به سبب بزرگی مرتبت خود حائز چنین مقامی می گشتند.) او با بیان این صفات به شنونده القا می کرد که خود او دارای آن صفات می باشد.
حدود دو قرن پیش، دشمنان اسلام که از تاثیر پذیری مسلمانان از مجتهدان دینی آگاهی پیدا کرده بودند و از مرجعیت آنها در امور مختلف وحشت داشتند سعی کردند با ایجاد فرقه های ضاله از نفوذ علمای دینی کاسته و از این طریق به منافع خود دست یابند. از این رو در شبه قاره هند و پاکستان، فردی بنام غلام احمد قادیانی و در منطقه سودان مهدی سودانی را تقویت کردند و در ایران هم با شکل گیری شیخیه، علی محمد باب و یارانش وارد عرصه شده و با ادعای مهدویت مورد حمایت استعمارگران واقع شدند.
رهبران و مبدعان اصلی فرقه شیخیه، شیخ احمد احسایی و سید کاظم رشتی بودند. یکی از نقاط افتراق شیخ احمد احسایی با علمای شیعه، نوع عقیده وی در مورد نواب امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) می باشد. به نظر او میان امام غایب و مردم (در زمان غیبت کبری نیز) باید رجال الهی واسطه فیض و رابط بین خلق و حجت خدا گردد. او برای قراء ظاهره صفات بسیاری از جمله آشنایی به علوم ائمه را قائل می شد. (قراء ظاهره کسانی هستند که در زمان غیبت کبری با امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) ارتباط دارند و مانند نواب اربعه واسطه بین امام و مردم هستند. از نظر او تفاوت میان قراء ظاهره و نواب اربعه در این بود که آنان از جانب خود امام به طور رسمی تعیین شده بودند و حال آن که اینان به سبب بزرگی مرتبت خود حائز چنین مقامی می گشتند.) او با بیان این صفات به شنونده القا می کرد که خود او دارای آن صفات می باشد.
ب) فرقه بابیت
پس از شیخ احمد احسائی، شاگرد و جانشین او سید کاظم رشتی (1259 هـ . ق)مکتب شیخیه را در جامعه اسلامی آن روز وارد دوره تازه ای کرد و مسئله بابیت و ظهور امام زمان( عجل الله تعالی فرجه) را به نحوی به طلاب و شاگردان خود آموزش داد که تمامی آنها در انتظار ظهور قریب الوقوع امام به سر می بردند و برای دستیابی به مقام «بابیت» و «نیابت» و در جستجوی شیعه کامل و تعیین رکن رابع به عبادات سخت مشغول بودند. در چنین فضایی بود که علی محمد شیرازی ـ شاگرد سید کاظم رشتی ـ ادعای بابیت امام زمان کرد و با گردآوردن جمع زیادی به دور خود، مسلک جدیدی را پدید آورد که به «بابیه» معروف شد. البته او پس از مدتی دعوی گرانتری نمود و خود را «قائم آل محمد» خواند. (چالش های عصر مدرن در ایران عهد قاجار (مجموعه مقالات، محمدعلی اکبری، ص 245) در توقیعی که خطاب به ملا عبدالخالق یزدی نگاشت، ادعای خود را چنین ابراز کرد :«اننی انا القائم الذی انتم بظهوره توعدون» (نقطه الکاف، میرزا هانی کاشانی، ص212) سرانجام بابیه از طرف امیرکبیر و دولت وقت محکوم به نابودی شد؛ امیرکبیر با فتوای برخی مراجع تصمیم به قتل على محمد و فرو نشاندن فتنه بابیه گرفت. على محمد همراه یکى از پیروانش در ۲۷ شعبان ۱۲۶۶ در تبریز تیرباران شد.
ج) بهائیت
در جریان سرکوب بابیان از سوی دولت، گروهی به بغداد گریختند. رهبری بابیانی که به بغداد گریختند بر عهده میرزا یحیی نوری معروف به «صبح ازل» بود. بنا به تصریح اکثر مورخان بابی، میرزا یحیی نوری از طرف علی محمد باب به «وصایت» منصوب شده بود و عموم بابیه او را بدین سمت شناختند و او را واجب الطاعه و اوامر او را مفروض الامتثال دانستند. (مفتاح باب الابواب، مهدی زعیم الدوله، ص 181) لیکن زورگویی برادر کوچکترش میرزا حسینعلی نوری امکان جانشینی علی محمد باب را از میرزا یحیی صبح ازل گرفت و میرزا حسینعلی نوری معروف به «بهاءالله» ادعای «من یظهره اللهی» نموده و خود را جانشین علی محمد باب و رهبر بابیان خواند و مسلک جدید «بهاییت» را پایه گذاری کرد.
این فرقه های ضاله که عقیده شیعه درباره مهدویت را جزء اصول خود می دانند، غیبت کبری امام زمان( عجل الله تعالی رجه) را وسیله ای برای رسیدن به اهداف استعماری خود قرار داده و در نیل به مقصود خود، از سادگی و عدم آگاهی مردم نسبت به مسائل دینی سوء استفاده می کنند. آنها برای دفاع از خود به تاویل آیات و روایات می پردازند؛ به این معنا که هر جا ظواهر و نصوص شریعت را با عقاید مقبول خویش معارض می بینند، دست به تأویل آن نصوص می زنند تا زمینه های مناسب برای دفاع از کجروی هایشان فراهم شود. همچنین ادعاهای متناقض و رنگارنگ مدعیان دروغین مهدویت از دیگر ویژگی های آنان است، به طوری که علی محمد باب در سال 1260 هجری قمری ادعای ذکریت (مفسّر قرآن) کرد، در سال 1261 قمری ادعای بابیت و نایب خاص امام زمان(عجل الله تعالی فرجه) و در سال 1262 قمری داعیه مهدویت داشت و در سال 1263 قمری ادعای نبوت و در سال 1264قمری ادعای ربوبیّت و در سال 1265 قمری مدعی الوهیت شد.
2- ترفندهای مدعیان دروغین
2- ترفندهای مدعیان دروغین
شناخت ویژگی ها و خصوصیات مدعیان، ما را از افتادن در دام آنان مصون نگه می دارد. به نظر می رسد هرکدام از آنها با روش هایی خاص برای پیشبرداهداف خود تلاش می کنند. مدعیان دروغین با بیان کلمات سحر آمیز، وانمود می کنند که به مراحل خاصی از سیر و سلوک رسیده اند، اغلب آن ها با چهره ای فریبنده و ایراد سخنرانی های عرفانی سعی می کنند افکار عمومی را فریب دهند. آگاهی از ترفندهای آنان می تواند در شناخت حقیقت به ما کمک کند. برخی از این ترفندها عبارتند از: سوء استفاده از احساسات و عواطف مریدان، سوءاستفاده از گرایش های معنوی مردم، انجام کارهایی با جاذبه های کاذب عرفانی، ارائه دستورالعمل های کذایی برای سیر و سلوک و...
3- شناخت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)
مهمترین وظیفه ى هرشیعه ى منتظر، شناخت امام زمان( عجل الله تعالی فرجه) است. شناخت امام زمان از شناخت امامان معصوم دیگر جدا نیست؛ اگر کسى به طور کلّى به شأن و جایگاه ائمه هدى واقف شد، صفات و ویژگى هاى آنها را شناخت و به مسئولیت خود در برابر آنها پى برد قطعاً نسبت به امام عصر(عجل الله تعالی فرجه) نیز به شناختى شایسته مى رسد.
مؤلف مکیال المکارم مى فرمایند: «بدون تردید مقصود از شناختى که امامان ما که تحصیل آن را نسبت به امام زمانمان امر فرموده اند، این است که ما آن حضرت را آن چنان که هست بشناسیم، به گونه اى که این شناخت سبب در امان ماندن ما از شبهه هاى ملحدان و مایه نجاتمان از اعمال گمراه کننده ى مدعیان دروغین باشد، و چنین شناختى، جز به دو امر حاصل نمى گردد: اول شناختن شخص امام(علیه السلام) به نام و نسب و دوم شناخت صفات و ویژگى هاى او و به دست آوردن این دو شناخت از اهم واجبات است» (مکیال المکارم، موسوی اصفهانی، ج 2، ص 107) در ادامه به بیان نام و نسب و صفات آن حضرت اشاره مختصری خواهد شد.
اسم و نسب امام زمان (عجل الله تعالی فرجه):
او هم نام و هم کنیه رسول خدا(صلوات الله علیه)، فرزند امام حسن عسکری (علیه السلام) است، از القاب ایشان حجت، مهدی و قائم می باشد. «جناب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید که: قائم مردی است از اولاد من، نام او نام من است، خدا حرمت مرا در حق او مراعات می کند- یعنی او را حفظ و عنایت می کند- و عمل به سنت می نماید، زمین را پر از عدل و نور می گرداند بعد از آنکه پر از ظلم و جور و بدی گردیده» (مهدی موعود، مجلسی، علامه محمدباقر، جلد اول، ص 60) شخصی از امام جعفر صادق (علیه السلام) پرسید که «مهدی و قائم هر دو یکی هستند؟ فرمود: بله، عرض کردم: به چه سبب مهدی نام شده؟ فرمود: زیرا که راه نموده می شود به هر امر مخفی، و قائم می گویند به دین سبب که بعد از موت ذکرش یا خودش به گمان مردم، قیام می کند با امر عظیم.» (مهدی موعود، مجلسی، علامه محمدباقر، جلد اول، صص 61،62)
صفات و ویژگی های حضرت مهدی (علیه السلام) :
صفات و ویژگی های حضرت مهدی (علیه السلام) :
حضرت مهدی (علیه السلام) از نظر قد و قامت متوسط و چهار شانه و دارای چهره گندم گون که مثل ستاره می درخشد و چشمانی در چهره فرو رفته و ابروهای برجسته و پیشانی پهن و بزرگ و دماغ کشیده و بر گونه راستش خال سیاه و دندان های پیشین اش فاصله دارد و میان دو شانه اش پهن است.( آشنایی با امام زمان(عج)، امینی، سید محسن، صفحه 28)
از دیگر ویژگی های ایشان این است که از عیوب و نواقص روحی و جسمی پاک و عالم ترین فرد زمان است، از نظر شجاعت شجاع ترین و از نظر تقوا متقی ترین و از نظر سخاوت سخی ترین و از نظر فصاحت فصیح ترین و از نظر بلاغت بلیغ ترین مردم است، با هر زبان به بهترین وجه سخن می گوید، با هر خط و نوشته آشنایی کامل دارد، در صورتی که خواندن و نوشتن را از انسان دیگر نیاموخته است، همان طور که از پیش رو می بینید، از پشت سر هم می بیند، همان طور که در بیداری می بیند و می داند، در خواب هم می بیند و می داند، مختون به دنیا آمده است، سایه ندارد، وقتی دعا کند مستجاب می شود، مرده را زنده می کند، هر آنچه می گوید عمل می کند.( حجة البالغة فی اثبات الحجة، جعفری، جلال الدین، صفحه 82)
علاوه بر اینها بهترین راه برای شناخت مدعی دروغین از راستین رسالت امام عصر می باشد. رسالت اصلى آن حضرت برچیدن هرگونه ظلم و ستم از محیط زندگى انسان ها و ریختن طرحی نوین براى یک حکومت جهانى بر اساس عدل و داد و مبارزه با انواع تبعیض ها، استعمار، استثمار و زورگویى گردنکشان است. ایشان با آمدنشان جهان را آباد نموده، هیچ نقطه ویرانی در روی زمین باقی نمی گذارند. هر حقی را به صاحبش رسانده و امنیت را در سراسر گیتی می گستراند.
ما می بینیم هنوز ظلم، ستمگری و تعدّی درحال گسترش است؛ جنگ های جهانی اوّل و دوّم میلیون ها کشته، و ده ها میلیون مجروح بر جای گذاشت و جهانی را به خاک و خون کشید. هر شب حدود یک هزار میلیون مردم جهان گرسنه می خوابند؛ و زندان ها پر است از انبوه بی گناهان و همین دلیل قویترین و مؤثّرترین پاسخ به تمام مدّعیان طول تاریخ است، زیرا یک هزارم رسالت منجی را حتی در شهر و دیار خود نیز نتوانسته اند عملی کنند.
علاوه بر اینها بهترین راه برای شناخت مدعی دروغین از راستین رسالت امام عصر می باشد. رسالت اصلى آن حضرت برچیدن هرگونه ظلم و ستم از محیط زندگى انسان ها و ریختن طرحی نوین براى یک حکومت جهانى بر اساس عدل و داد و مبارزه با انواع تبعیض ها، استعمار، استثمار و زورگویى گردنکشان است. ایشان با آمدنشان جهان را آباد نموده، هیچ نقطه ویرانی در روی زمین باقی نمی گذارند. هر حقی را به صاحبش رسانده و امنیت را در سراسر گیتی می گستراند.
ما می بینیم هنوز ظلم، ستمگری و تعدّی درحال گسترش است؛ جنگ های جهانی اوّل و دوّم میلیون ها کشته، و ده ها میلیون مجروح بر جای گذاشت و جهانی را به خاک و خون کشید. هر شب حدود یک هزار میلیون مردم جهان گرسنه می خوابند؛ و زندان ها پر است از انبوه بی گناهان و همین دلیل قویترین و مؤثّرترین پاسخ به تمام مدّعیان طول تاریخ است، زیرا یک هزارم رسالت منجی را حتی در شهر و دیار خود نیز نتوانسته اند عملی کنند.
علاوه بر آن، ظهور و قیام ایشان علایم و نشانه های حتمی و قطعی ای دارد که موجب سهولت تشخیص قیام آن حضرت از مهدی نماها می شود، همچون خروج سفیانی، صیحه آسمانی و ...
4- تفاوت مدعی دروغین و راستین
برای در امان ماندن از تشخیص های نادرست و مواجه نشدن با خطر پیروی از مدّعیان دروغین توجه به موارد ذیل راهگشاست:
الف)روشن بودن امر ظهور
پدیده ظهور و مقدّمات آن، چنان روشن است که هنگام وقوع آن، همه مردم به حقانیت آن پی می برند. این گونه نیست که تنها جمعی محدود از شیعیان از آن با خبر شوند و به همراهی با آن برخیزند. از امام محمّد باقر علیه السلام نقل شده است: تا آسمان و زمین ساکن است، شما نیز ساکن و بی جنبش باشید -یعنی بر هیچ کس خروج نکنید- که کار شما پوشیدگی ندارد. بدانید که آن نشانه ای از جانب خدای عزّوجلّ است، نه از جانب مردم. بدانید که آن از آفتاب روشن تر است و بر نیکوکار و زشت کار پنهان نخواهد ماند. آیا صبح را می شناسید؛ امر شما همانند صبح است که پنهان ماندن در آن راه ندارد.( غیبت نعمانی، ترجمه غفاری، ص 286)
ب) نبود ابهام در شخصیت و نشانه های مهدی موعود
در روایات فراوانی که از پیامبر صلی الله و علیه و آله و سلم و امامان معصوم علیهم السلام وارد شده، همه ویژگی ها و نشانه های منجی موعود مشخّص شده است و هیچ ابهامی در مورد شخصیت او و چگونگی ظهورش وجود ندارد. بنابراین، می توان گفت اگر کسی به درستی به مطالعه معارف مهدوی بپردازد و روایات نشانه های ظهور را با دقّت و تأمّل بررسی کند، هرگز به تشخیص ها و تطبیق های نادرست دچار نمی شود و فریب مدّعیان دروغین را نمی خورد. (ر. ک: معرفت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) و تکلیف منتظران، صص 15- 97)
ج) لزوم مراجعه به فقیهان و عالمان حوزه مهدویت
الف)روشن بودن امر ظهور
پدیده ظهور و مقدّمات آن، چنان روشن است که هنگام وقوع آن، همه مردم به حقانیت آن پی می برند. این گونه نیست که تنها جمعی محدود از شیعیان از آن با خبر شوند و به همراهی با آن برخیزند. از امام محمّد باقر علیه السلام نقل شده است: تا آسمان و زمین ساکن است، شما نیز ساکن و بی جنبش باشید -یعنی بر هیچ کس خروج نکنید- که کار شما پوشیدگی ندارد. بدانید که آن نشانه ای از جانب خدای عزّوجلّ است، نه از جانب مردم. بدانید که آن از آفتاب روشن تر است و بر نیکوکار و زشت کار پنهان نخواهد ماند. آیا صبح را می شناسید؛ امر شما همانند صبح است که پنهان ماندن در آن راه ندارد.( غیبت نعمانی، ترجمه غفاری، ص 286)
ب) نبود ابهام در شخصیت و نشانه های مهدی موعود
در روایات فراوانی که از پیامبر صلی الله و علیه و آله و سلم و امامان معصوم علیهم السلام وارد شده، همه ویژگی ها و نشانه های منجی موعود مشخّص شده است و هیچ ابهامی در مورد شخصیت او و چگونگی ظهورش وجود ندارد. بنابراین، می توان گفت اگر کسی به درستی به مطالعه معارف مهدوی بپردازد و روایات نشانه های ظهور را با دقّت و تأمّل بررسی کند، هرگز به تشخیص ها و تطبیق های نادرست دچار نمی شود و فریب مدّعیان دروغین را نمی خورد. (ر. ک: معرفت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) و تکلیف منتظران، صص 15- 97)
ج) لزوم مراجعه به فقیهان و عالمان حوزه مهدویت
راه دیگری در مواجه شدن با مدعیان مراجعه به فقیهان، عالمان و صاحب نظران حوزه مباحث مهدوی است.
د)ضرورت مطالعه در سرگذشت مدّعیان مهدویت
مطالعه سرگذشت کسانی که از صدر اسلام تا عصر حاضر ادّعای بابیت و مهدویت کرده اند و آشنایی با عوامل، زمینه ها و انگیزه های طرح چنین ادّعاهایی، می تواند ما را از بسیاری از تشخیص ها و تطبیق های نادرست در امان نگه دارد.
نتیجه
امروزه بشریت به شدت تشنه مسائل معنوی است. تمسک به قرآن و عترت به عنوان دو مقوله هدایتی موجبات ارتقای آدمی در معنویات را فراهم می کند. اگر انسان های مخلص، رابطه خود را با این دو سفینه نجات بیشتر کنند و سطح معرفتی خود را نسبت به مسائل دینی ارتقا دهند، به درک درستی از امام عصر (علیه السلام) نایل می آیند و با شیوه ها و ترفندهای افراد مدعی آشنا شده می توانند سره را از ناسره تشخیص دهند. بنابراین پیروی از علمای راستین که مصداق نایبان عام امام زمانند، تبیین و روشنگری اندیشمندان و علما در حوزه مسائل دینی، سیاسی و اجتماعی، و به حاشیه راندن تفکرات متحجرانه از راهکارهای زیربنایی رفع این آسیب است.
فهرست منابع
- چالش های عصر مدرن در ایران عهد قاجار (مجموعه مقالات)، اکبری، محمدعلی، مؤسسه فرهنگی ـ مطبوعاتی ایران ، تهران؛ انتشارات روزنامه ایران، 1384
- نقطه الکاف، کاشانی، میرزا هانی، به اهتمامم و سعی ادوارد براون، مطبعه بریل، لیدهلاند، 1328
- مفتاح باب الابواب، زعیم الدوله، مهدی، ترجمه حسن فرید گلپایگانی، تهران : انتشارات فرخی، 1333
- انشعاب در بهاییت پس از مرگ شوقی ربانی، رایین، اسماعیل، مؤسسه تحقیقی رایین، تهران، 1357
- فلسفه نیکو ،نیکو، میرزا حسن، بنگاه مطبوعاتی فراهانی، بی جا، بی تا
- بحار الانوار،مجلسی، محمدباقر
- مکیال المکارم، موسوی اصفهانی، میرزا محمد تقی،مترجم سید مهدی حائری قزوینی،ایران نگین
- دادگستر جهان، امینی، ابراهیم، شفق،چاپ81.
- معرفت امام زمان (ع) و تکلیف منتظران، شفیعی سروستانی، ابراهیم
-الغیبه، نعمانی، محمد بن ابراهیم، ترجمه سید احمد فهرى زنجانى ، تهران، اسلامیه، 1363
- الغیبه، نعمانی، محمد بن ابراهیم، ترجمه محمد جواد غفاری، تهران، نشر صدوق، 1376
- حجة البالغة فی اثبات الحجة، جعفری، جلال الدین، اصفهان، چاپخانه ربانی، 1358 شمسی
1393/3/21 چهارشنبه
مرضیه مردانی (کارشناس ارشد فلسفه) و شهناز آذرخور (کارشناس ارشد اخلاق اسلامی)