المقنع فى الغيبة
عصر شیعه ـ سيدمرتضي علم‌الهدي از فقيهان بزرگ و عالمان ژرف‌انديش مي‌باشد كه او را نابغه و داراي علوم گوناگون و پرچمدار علم و سياست ناميده‌اند. دانشمندان بزرگي چون علامه حلي بر وفور دانش‌هاي او و اتفاق نظر علما نسبت به اين ويژگي اذعان دارد. همچنين علامه بحرالعلوم او را مروج دين و داراي فضايل بسيار و علوم سرشار مي‌داند. از ديگر ويژگي‌هاي سيد مرتضي اين بود كه در حوزه درسي او حتي دانشمندان مخالف از ديگر اديان شركت مي‌كردند و بهره مي‌بردند. "شيخ طوسي" از شاگردان و دست‌پروردگان ممتاز مرحوم سيد مرتضي مي‌باشد، و نيز بزرگان زيادي از علما و فقهاي اسلام خوشه‌چين خرمن‌هاي دانش او بوده‌اند.
سيد مرتضي - كه از او به عنوان احياگر علوم قرن چهارم ياد كرده‌اند - داراي آثار ارزشمندي در فقه، اصول، تفسير، علوم قرآني، كلام، حديث و ادبيات مي‌باشد و علاوه بر اين كه فقيهي صاحب قلم بود، شاعري متعهد نيز به شمار مي‌رفت.
اثر ذيل يكي از آثار او در موضوع غيبت حضرت مهدي موعود(عج) مي‌باشد كه به طور فشرده به تحرير درآمده است. آشنايي اجمالي با اين اثر را تقديم خوانندگان مي‌كنيم.
المقنع في الغيبه
- نوشته: سيدمرتضي علم الهدي
- تحقيق: سيد محمدعلي حكيم
- چاپ شده در: مجله تراثنا، شماره دوم، سال هفتم،
1412 هـ. ق
- شماره صفحه‌ها: 57
سيدمرتضي، از دانشمندان و نوابغ قرن چهارم و پنجم هـ. ق. است در سال 355 هـ. ق. در، شهر بغداد ديده به جهان گشود. از كودكي به فراگيري دانش پرداخت و در جواني در بسياري علوم سرآمد شد. وي، از شاگردان ممتاز شيخ مفيد است.
افزون بر بهره‌وري از محضر شيخ مفيد، از محضر بزرگاني چون: هارون بن موسي تلعكبري، حسين بن بابويه قمي. ابن نباته، ابوعبدالله محمدبن عمران مرزباني خراسان، احمدبن سهل ديباجي احمدبن سعيد كوفي... بهره جسته است.
سرانجام، پس پروراندن شاگردان بسيار، خدمات ارزنده به تشيع و اسلام و به جاي گذاردن آثار فراوان، در هشتادويك سالگي. به درود حيات گفت. (1)
از آثار ارزنده وي رساله المقنع است در موضوع غيبت.
اين اثر، با وجود حجم اندك از جمله متقن‌ترين متون است.
ارزش كتاب، زماني بيشتر هويدا مي‌شود كه مي‌بينيم بزرگاني چون: شيخ طوسي، فرازهايي از متن كتاب و در برخي موارد، خلاصه‌اي از مطالب را در كتاب الغيبه خويش آورده است.
امين الاسلام طبرسي در فصلهاي گوناگون كتاب اعلام الوري با‌علام الهدي، گاه عين عبارتها و گاه مضمون مطالب را آورده است.
اهتمام بزرگان به اين اثر، نمايانگر حسن تاليف و اتقان و استواري ديدگاهها و ارزش فوق‌العاده و برتر آن است.
سيدمرتضي، درباره سبب نگارش اين رساله مي‌نويسد:
در مجلس وزيرالسيد، سخن از غيبت امام عصر(عج) به ميان آمد و اين امر مرا بر آن داشت، در اين باب اثر كوتاهي بنگارم. \"
صاحب الذريعه از قول استادش محدث نوري، نقل مي‌كند:
\"سيدمرتضي، اين كتاب را براي وزير مغربي، ابوالحسن علي بن الحسين بن علي بن هارون بن عبدالعزيز الا راجتي نوشته است. (2)
از اشاره‌هايي كه سيد در الشافي في الامامه و تنزيه الانبياء، و الائمه (ع) دارد، برمي‌آيد كه \"المنقع\" پس از آن دو اثر نگاشته شده است.
اين اثر، به گفته اهل تحقيق، به جز در اين اواخر كه در مجله تراثنا، چاپ شده، تاكنون به صورت مستقل چاپ نشده است. محقق محترم در اين چاپ، برنسخه‌هاي ارزشمندي به ترتيب قدمت و استواري متن اعتماد كرده است:
1. نسخه كتابخانه مركزي دانشگاه تهران، تاريخ پايان استنساخ، 8 شعبان 1070 هـ. ق.
به خط ابراهيم بن محمد حرفوشي.
اين نسخه، كامل‌ترين نسخه موجود و مشتمل بر تمامي كتاب المقنع في الغيبه، با تمام افزوده آن است، تحت عنوان \"الزياده المكمله\"، جز اين كه برگ آخر آن، افتاده است.
2. نسخه كتابخانه مجلس شوراي اسلامي، تهران. اين نسخه، بخشي از المقنع را دربردارد.
3. نسخه كتابخانه آيت‌الله مرعشي، قم. اين نسخه، به خط محمدبن ابراهيم بن عيسي البحراني الاوالي نوشته شده و از نسخه‌هاي خطي قرن دهم هجري است.
محقق محترم، كار تحقيق را به صورت تطبيق و تلفيق، با نسخه‌هاي ياد شده انجام داده است و در پاورقي، آن جا كه نياز به ذكر اختلاف نسخه‌ها بوده، اشاره كرده و افزون بر اين، برخي مطالب و كلمات را توضيح داده است.
مطالب كتاب كه بدون عنوان و سرفصل بوده، از سوي محقق عنوان‌گذاري شده كه خواننده، به آساني به مطالب كتاب، دسترسي خواهد يافت.
در متن كتاب نيز، برخي نكات را در داخل كروشه، روشن كرده است.
كتاب، با حمد و سپاس الهي و درود بر بنده برگزيده خداوند، پيامبر مكرم اسلام شروع شده و پس از بيان انگيزه تاليف، ادعاي مخالفان را طرح مي‌كند:
"سخن از غيبت امام زمان، براي شيعيان مشكل است".
در پي طرح ادعاي مخالفان، مي‌نويسد:
"به مساله غيبت، بايد از زاويه ساختار اصولي نگريست، زيرا مساله غيبت امام عصر(عج)، فرع اصولي است كه اگر آن اصول، برهاني شود، سخن از غيبت آسان‌ترين و روشن‌ترين بحث خواهد بود وگرنه، سخن گفتن بدون پرداختن به بحث اصولي، مبنايي نخواهد داشت."
سپس اصولي را كه بايسته بحث در اين باب است، با استناد به برهانهاي عقلي و نقلي به شرح زير اثبات مي‌كند:
- اصل امامت.
- اصل عصمت.
- اصل وجوب امامت.
- اصل وجوب عصمت.
سيد، در ضمن اثبات اين اصول، شبهات و ادعاهايي كه از سوي مسلكها و فرقه‌هاي گوناگون مانند: كيسانيه، ناووسيه، واقفيه و... مطرح شده، پاسخ مي‌دهد. با شيوه برهان عقلي وارد مباحث مربوط به غيبت مي‌شود و همراه بيان مطالب، به برخي از شبهات نيز پاسخ مي‌گويد.
عناوين عمده مباحث طرح شده به شرح زير است:
حكمت غيبت، جهل و بي‌خبري از حكمت، منافات نداشتن جهل به حكمت غيبت با غيبت و... درباره حكمت غيبت و سبب آن مي‌نويسد:
"... اما لسبب الغيبه فهو. اخافه الظالمين له عليه‌السلام... "(3)
سبب غيبت اما عصر(عج) ترس از ستمگران بوده است.
سپس با حفظ اصول و مباني كه پي‌ريخته، پاسخ مخالفان را مي‌دهد. شبهات بدانها پرداخته شده، بدين شرح هستند:
تقاوت ميان پنهان شدن پيامبر(ص) و امام چيست؟
چرا ائمه(ع)، پيش از امام زمان، غايب نشدند، در حالي كه آنان نيز، ترس از ستمگران داشتند؟ چه فرق بين وجود و عدم كسي است كه سودي از سوي او به كسي نرسد؟
اگر ملاك غيبت، ترس از دشمنان است، آيا خداوند امام عصر را ايمن از دشمنان، ظاهر خواهد كرد؟ احكام و حدود در زمان غيبت برعهده كيست؟!
علت ظاهر نشدن حضرت، بر دوستانش چيست؟
فرق بين دوست و دشمن در فلسفه و علت غيبت كدام است؟
و...
اين اثر ارزشمند، تكمله‌اي دارد، به نام: الزياده المكمل بها كتاب المقنع\" كه در پايان همين اثر، آمده است.
در آغاز بخش افزوده، به مساله بهره شيعيان و پيروان امام، در زمان غيبت مي‌پردازد و يادآور مي‌شود كه غيبت حضرت، سبب آن نمي‌شود كه امام، نقشي در امور مسلمانان نداشته باشد و اثبات مي‌كند كه در اطاعت و پيروي از امام و استفاده از وجود شريف وي، تفاوتي بين وجود و غيبت او، نيست. از طرفي ظهور امام براي اولياء واجب و ضروري نيست. امام، در حال غيبت نيز، بر آنچه پيش مي‌آيد و بر شيعيان مي‌گذرد و شيعيان انجام مي‌دهند، آگاه و بركم و كيف جريانهايي كه اتفاق مي‌افتد گواه است.
سپس با طرح پرسشهايي در مورد علم امام(ع) مباحث اين بخش را به پايان مي‌برد. (منبع: چشم به راه مهدي(عج)، دفتر تبليغات حوزه علميه قم)
پاورقي:
1. فوائدالرضويه، محدث قمي، 285
2. الذريعه، ج 2/123
3. المقنع، سيد مرتضي علم‌الهدي، 200