مهم‌ترين حوزه‌هاي علميه جهان اسلام از نگاه علي‌اكبر ولايتي
عصر شیعه - «علي‌اكبر ولايتي» مشاور رهبر معظم انقلاب در امور بين‌الملل در يادداشتي كه توسط پايگاه اطلاع‌رساني دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آيت‌الله‌العظمي سيدعلي خامنه‌اي منتشر شده، مهم‌ترين حوزه‌هاي علميه جهان اسلام از آغاز تاكنون را بر شمرده است.
متن كامل اين يادداشت به شرح زير است:
تاريخ حوزه به قدمت تاريخ اسلام است، اولين حوزه در منزل حضرت خديجه كبري(س) بود كه دو شاگرد داشت؛ اميرالمؤمنين حضرت علي عليه‌السلام و نيز همسر گرامي پيامبر اكرم(ص) و يك استاد كه آن هم كسي جز پيامبر اكرم(ص) نبود. در ايام غربت اسلام، حوزه‌هاي علمي و ترويجي اين دين، به‌طور مخفي و در شرايط سخت گسترش و ادامه يافت و حتي در تبعيدگاه شعب أبي‌طالب برقرار بود. هجرت به يثرب اين نهاد آموزشي- اعتقادي را آشكار و گسترده كرد و تعميق بخشيد و براي اولين بار در تاريخ اديان، محل عبادت، مكاني براي تعليم و تعلم شد و مسجد، مدرسه شد و مدرسه محل عبادت.
قدغن كردن نقل و كتابت حديث بعد از رحلت رسول اكرم(ص) توسط حكومت وقت، محدوديت موقتي در جنبه مدرسي مسجد ايجاد كرد، ولي اميرالمؤمنين علي عليه‌السلام و نيز حضرت زهرا سلام‌الله‌عليها در دوره كوتاه عمر شريف‌شان بعد از رحلت رسول اكرم(ص)، سد موقوفيت نقل حديث را شكستند و رشته مقدس تدريس و تشريح قرآن كريم و اسلام عزيز را با تكيه بر احاديث و سنت‌هاي به‌جا مانده از پيامبر اسلام(ص) ادامه دادند. علي‌رغم محدوديت‌هاي سياسي، اميرمؤمنان(ع) به كارهاي حياتي خويش در استمرار و سرپا نگهداشتن حوزه علميه تأسيس شده در عهد پيامبر اكرم(ص) ادامه دادند. شورش ناكثين در بصره، مولاي متقيان(ع) را به عراق كشانيد و از سال 36 هجري مسجد بزرگ كوفه را در ابعادي گسترده‌تر از مسجدالنبي(ص) تبديل به بزرگ‌ترين حوزه علميه‌اي كرد كه تا آن تاريخ سابقه نداشت.
حوزه كوفه
ايشان همه‌روزه هنگام فريضه پنج‌گانه نماز وارد مسجد اعظم كوفه مي‌گرديدند و بر مسند تدريس خويش مي‌نشستند و به آموزش علوم قرآن كريم و تدريس احكام فقه و حديث و تربيت اصحاب و شاگردان خود مي‌پرداختند و طلاب علوم ديني و عاشقان فضيلت و محدثان از هر سوي، گروه گروه به حوزه امام(ع) مي‌پيوستند و از محضر مباركش بهره‌مند مي‌شدند. در آن ايام، عظيم‌ترين حوزه‌هاي آموزش احكام دين در جهان اسلام، در مسجد اعظم كوفه برقرار بود و بسياري از خطبه‌ها و مكاتبات و فرمان‌هاي اميرالمؤمنين(ع) در همين حوزه ايراد گرديد و يا به رشته تحرير درآمده است كه قسمت‌هايي از آن را سيدرضي در چهارصد قمري از متون كتب با مشرب ادبي و سليقه بلندپايه خويش در سه بخش الخطب، الكتب، قصارالكلمات گردآوري نموده و آن را «نهج‌البلاغه» نام‌گذاري كرده است. اين كتاب پس از قرآن كريم يكي از بهترين مواريث فرهنگي صدر اسلام است. شاگردان و اصحاب اميرالمؤمنين علي(ع) را بيش از پانصد تن ياد كرده‌اند.
حوزه بصره
يكي از حوزه‌هاي قديمي شيعه در تاريخ آموزش اماميه، حوزه بصره است. اين مركز مهم فرهنگي در قرن اول هجري پس از جنگ جمل در 36 ق و همزمان با مدرسه كوفه تأسيس گرديد. پس از پيروزي اميرالمؤمنين علي(ع) در جنگ جمل، امام(ع)، إبن‌عباس را والي و ابوالأسود دُؤلي را به سِمت قاضي بصره تعيين نمود و حوزه شيعي بصره به دست تواناي اين دو مرد علم و فضل تأسيس گرديد. إبن‌عباس پسرِ عمّ رسول‌الله(ص) و محدث و مفسر و فقيه و مورخ صدر اسلام بوده است. روايت شده است كه رسول‌الله(ص) درباره وي دعا فرمودند: «اللهمَّ فَقّههُ في الدين و عَلِّمهُ التأويل» و دعاي پيغمبر(ص) مستجاب گرديد. إبن‌عباس همه‌روزه در مسجد جامع بصره به تدريس قرآن كريم و فقه و احكام دين مي‌پرداخت و اين حوزه در آن روزگار از مدارس بلندآوازه شيعه در عراق بود.
مدرسه شيعي بصره جنبش فكري و ميراث عظيمي را از خود به يادگار گذاشته است و چند قرن مهد تربيت و خاستگاه عالمان ديني بود و مورخان، حتي مخالفان شيعه، هرگز نقش تشيع را در مكتب ادبي و نحوي بصره و مكتب ادبي و نحوي كوفه انكار نكرده‌اند.
حوزه شيعي بغداد
حوزه شيعي بغداد بخشي از جنبش و تكاپوي بزرگ كلامي و فقهي حوزه‌هاي شيعه را به خود اختصاص داده است و شايد از مدارس قديم كلامي شيعه به‌معناي حقيقي كلمه باشد. اين حوزه دوران فعاليت خود را از عصر حضرت امام جواد(ع) (195-220ق) آغاز كرده و متكلمان و فقيهان نامي و چهره‌هاي برجسته‌اي در آن پرورش يافتند. با تصرف بغداد به دست طغرل بيك سلجوقي (447ق)، حوزه بزرگ شيعي بغداد نيز متلاشي شد و سوزاندن كتابخانه‌هاي اماميه و شيعه‌كشي به راه افتاد. از جمله آثار شيعي كتابخانه شريف مرتضي كه هشتاد هزار كتاب نفيس منحصر به فرد را در خود جاي داده بود و كتابخانه ابونصر شاپور بن اردشير، وزير بهاءالدوله ديلمي كه با آتش نابود شد.
حوزه علميه نجف اشرف
حوزه علميه نجف از مدارس قديم شيعه است كه پس از فروپاشي حوزه بغداد و هجرت شيخ طوسي در ابتدا به كربلا سپس به نجف اشرف، به دست تواناي وي بنيان نهاده شد. آنچه مسلم است، اين است كه حوزه نجف اشرف از نيمه دوم قرن پنجم هجري تأسيس گرديده و شيخ طوسي نخستين معلم اين دانشگاه بزرگ شيعي بوده و پس از وفات وي (460ق) به دست فرزندش شيخ ابوعلي الحسن طوسي، كرسي تدريس و رهبري ادامه يافته و پس از وي (515ق) فرزندش شيخ ابونصر محمد (540ق) و بعد از او نيز اين خاندان تا اواخر قرن ششم هجري حوزه را اداره مي‌كردند.
حوزه يمن
پس از اسلام آوردن مردم يمن دو حوزه كهن شيعي در آن سامان برقرار گرديد، نخست حوزه علميه شيعه اماميه و دوم حوزه زيديه.
حوزه اندلس
با تصرف اندلس به دست مسلمانان، شيعيان نيز به اين سرزمين هجرت نمودند اما حوزه شيعه اندلس هنگامي تشكيل گرديد كه دولت شيعيان فاطمي در مصر به قدرت رسيدند و علماي شيعه براي انتشار مكتب اهل بيت(ع) در راه اندلس به رفت‌وآمد پرداختند. از دانشمندان شيعه كه نامشان در حوزه علميه اندلس مي‌درخشد، شيخ ابوالعباس احمد (440ق) فرزند عماد مهدوي تميمي، مقري اندلسي از مفسران شيعه و نحويان و قراء بلندآوازه در اندلس است، اصلاً از شهر مهديه قيروان (در تونس امروزي) است كه مركز اسماعيليه بود.
حوزه علميه حله
از حوزه‌هاي بلندآوازه شيعه كه جمع بسياري از اركان اسلام و ائمه مؤلفان از اين حوزه برخاسته‌اند. بنيانگذار و مؤسس مدرسه حله شيخ ابوعبدالله فخرالدين محمد (598ق) عجلي حلي، معروف به إبن ادريس، از رؤساي مذهب و ارباب فتوا بود.
حوزه جبل‌عامل
جبل عامل شامل منطقه‌اي وسيع از لبنان است. گرايش مردم اين ناحيه به تشيع از هنگام تبعيد ابوذر غفاري (31ق) صحابي معروف (زرياب خويي، 1366، ص 404) به فرمان عثمان به شام و نيز به وسيله معاويه به جبل‌عامل آغاز شده است. مسجدي نيز در آن سامان تا عصر حاضر منسوب به ابوذر غفاري است. ابوذر غفاري در جبل‌عامل به ذكر مناقب و فضايل اهل بيت(ع) و نقل حديث مي پرداخت. شواهد تاريخي دال بر اين است كه حوزه جبل‌عامل با حوزه‌هاي بزرگ شيعي مانند حوزه بغداد و كربلا و حله در ارتباط بوده‌اند.
حوزه علميه قزوين
با استقرار شاه طهماسب صفوي در آن شهر، به عنوان دومين پايتخت صفويه بعد از تبريز رونق گرفت. وجود بزرگي چون محقق كركي معروف به محقق ثاني و حضور افرادي چون غياث‌الدين منصور دشتكي و حسين بن عبدالصمد شاگرد شهيد ثاني و شيخ بهاءالدين جبل‌عاملي معروف به شيخ بهايي شكل گرفت و به دنبال شيعه‌كشي عهد سلطان سليم در قلمرو عثماني و شهادت شهيد ثاني و تلاشي و اضمحلال حوزه‌هاي علميه شيعه در جبل‌عامل، مكتب امام صادق(ع) مجدداً در قزوين رونق گرفت.
حوزه علميه قم
با همت شيخ عبدالكريم حائري، حوزه علميه به قم منتقل شد. وي با خون دل حوزه را پايه‌ريزي كرد و ورود رضاشاه با چكمه به درون حرم مطهر حضرت معصومه(س) و زير لگد گرفتن شيخ محمدتقي بافقي را تحمل نمود تا حوزه محفوظ بماند. از درون اين حوزه علميه، امام خميني(ره) قيام كرد و بساط حكومت پهلوي را واژگون ساخت و حكومت اسلامي حول محور ولايت فقيه را برپا كرد كه عملاً اولين انقلاب اصيل در كشورهاي جهان سوم و مسلمان در تاريخ معاصر، بدون الگو گرفتن از انقلاب ليبراليستي ژوئيه 1798 فرانسه و ماركسيستي اكتبر 1917 روسيه بود كه ظرف بيش از سي سال گذشته، غرب را منفعل كرده و خدا و دين را به صفحه زندگي انسان‌ها اعم از مسلمان و غيرمسلمان بازگردانيد.
مطالب مرتبط
- آیا رساله های عملیه کنونی مناسب استفاده عموم است؟
- استقلال حوزه های علمیه افتخار شیعه است