چقدر با بانکداری اسلامی فاصله داریم؟
عصر شیعه : سیدمهدی نریمانی زمان آبادی: یکی از ابتدایی‌ترین گزاره‌های اقتصاد اسلامی، حرمت رباست، که خداوند متعال به صراحت از آن در قرآن کریم، به عنوان «جنگ با خدا و پیامبرش» و «آشفته و دیوانه شده به دست شیطان» یاد کرده است!
شاید در اسلام کمتر گناه و جرمی باشد که با چنین تعابیری از آن یاد شود. برخی تعابیر روایی در مذمت ربا و رباخواری، آنقدر شدت دارد که هر انسان فهمیده‌ای را از دریافتِ یک ریال ربوی، منصرف می‌کند؛ تعابیری مانند «ملعون بودنِ رباخوار، ربا دهنده، نویسنده و شاهدشان»، «افزایش ربا، زمینه‌ساز رکود و فرار از تجارت و سازندگی»، «زمینه‌سازیِ بروز ربا، برای گرفتار شدن در عذاب».
حرمتِ ربا از یک سو و نیاز مردم به بانک، اندیشمندانِ اسلامی را بر این واداشت تا به دنبالِ طراحی بانکداری اسلامی یا بانکداری بدون ربا، برآیند. منظور از بانکداری اسلامی نوعی نظام بانکداری است که مبتنی بر قوانین اسلامی و دیدگاه‌های اقتصاددانان و کارشناسان علوم بانکی و علمای اسلام است. اگر مؤلفه‌های اصلی بانکداری اسلامی را حذف ربا از تمامی عملیات بانکی و انطباق عملیات بانکی با موازین شرعی بدانیم، اساس بانکداری اسلامی تسهیم سود، مشخص بودن مسیر مصرف منابع و نظارت بر عملیات بانکی خواهد بود. درواقع، بانکداری اسلامی یعنی «مؤسسه‌ای انتفاعى كه از طریق قراردادهای شرعی (قرض‌الحسنه، مضاربه، مشارکت مدنی، مشارکت حقوقی، فروش اقساطی، معاملات سَلَف، اجاره به شرط تملیک و جعاله) با سرمایه خود و سپرده‌هاى مشتریان به منظور كسب سود، اقدام به جمع‌آورى سپرده‌ها، دادن تسهیلات و اعتبارات و ارایه خدمات بانكى مى‌کند.
برای مشخص شدن ضرورت تشکیل بانکداری بدون ربا، باید به مهم‌ترین تفاوت دو مدل بانکداریِ ربوی و غیرربوی اشاره کرد. در بانکداری ربوی میان بانک و مشتری و گیرندۀ تسهیلات رابطه داین (وام دهنده) و مدیون (وام گیرنده) به‌وجود می‌آید، اما در بانکداری اسلامی وجوه سپرده‌گذاران طبق موازین شرعی و حقوقی و در قالب عقود معیّن سرمایه‌گذاری می‌شود. در مبحث بانکداری اسلامی موضوع سود و حداقل سود مورد انتظار پیش کشیده می‌شود که با ربا، به معنی دریافت هر مبلغ اضافه روی دِین مشروط بر اینکه قبلاً شرط شده باشد، تفاوت‌هایی اساسی دارد؛ از جمله اینکه سود با توافق طرفین تعیین و به نسبت‌های توافق‌شده پرداخت می‌شود، ولی ربا از طرف وام دهنده (داین) تعیین و به هر نرخ یا نرخ‌های ثابت از قبل تعیین شده پرداخت می‌شود. سود پیش از تحقق، حالت التزام و پس از تحقق حالت الزام دارد، ولی ربا بر ذمّۀ وام گیرنده (مدیون) بوده و پرداخت آن در هر حالتی الزامی است.
1. اساس بانکداری اسلامی بر تسهیم سود، مشخص بودن مسیر مصرف منابع و نظارت بر عملیات بانکی است.
2. در بانکداری اسلامی، حاصل بهره‌وری از عوامل تولید، بویژه عامل کار و سرمایه است، ولی ربا حاصل بهره‌وری از سرمایه (دارایی‌های نقدی) است و صاحب سرمایه در تحقق آن مشارکتی مستقیم ندارد.
3. سود، مستند و مجوز شرعی دارد و از لحاظ حقوقی و اقتصادی توجیه‌پذیر است، ولی ربا مستند و مجوز شرعی ندارد و از لحاظ حقوقی و اقتصادی توجیه ناپذیر است.
4. بانکداری اسلامی برخلاف دیدگاه سایر مؤسسه‌های مالی که هرگز ارتباط میان بانکداری و اصول اخلاقی را نپذیرفته‌اند، پایبند به اصول اخلاقی است. توجه به اوضاع مشتریان و وضعیت‌های موجود در نحوه رفتار با مشتری از ویژگی‌های این نظام است.
5. بانک اسلامی پول‌های مشتریان خود را بدون تعهد مستقیم یا غیرمستقیم به پرداختِ پاداش ثابت به سپرده‌های آن‌ها دریافت می‌کند، اما بازپرداخت اصل سپرده‌ها را هنگام درخواست مشتری تضمین می‌کند.
6. بانک اسلامی وجوه نزد خود را (بدون وام دادن با بهره و براساس مشارکت در سود) در فعالیت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری به کار می‌گیرد و در صورت زیان فعالیت موردِ نظر بانک نیز همانند سایر شرکا، در زیان سهیم خواهد شد.
7. در بانکداری اسلامی، به اصول شریعت اسلامی در تمام فعالیت‌ها و معاملات (و به دنبال آن به کار نگرفتن منابع مالی در فعالیت‌های نامشروع) و به مقاصد شریعت در تأمین منابع و مصالح جامعه اسلامی التزام وجود دارد. بنابراین بانک اسلامی منابع مالی خود را به بهترین فعالیت‌های ممکن تخصیص داده و بر مبنای ارزش‌های اخلاقی و اصول شرعی برای تأمین منافع فردی (در ضمن مصالح اجتماعی) به مشتریان خود مشاوره می‌دهد.
اگرچه بانکداری بدون ربا، دارای مزیت‌هایی است، اما متأسفانه پس از گذشت سال‌ها از تئوری اولیه بانکداری بدون ربا، هنوز بسیاری از معضلات و مشکلاتِ بانکداری ربوی، در بانکداری اسلامی وجود دارد و هر از گاه نیز سبب ایجاد خسارت‌های مادی و معنوی به جوامع اسلامی می‌شود.
شهید صدر در ابتدای کارِ تدوین بانکداری اسلامی تذکر داده که برای ایجاد بانکداری غیرربوی دو راه وجود دارد؛ یک، بانکداری اسلامی که همه قوانین و مسایلش مطابق قوانین اسلامی باشد؛ دوم، تغییر مهم‌ترین مفاسد بانکداری ربوی برای ایجاد بستری موقت برای جذب سرمایه‌ها که ایشان با توجه به نبودِ زیرساخت‌های مناسب برای قِسم اول، راهکارهایی برای تصحیح بانکداری ربوی داد تا از این رهگذر نوعی بانکداری رواج یابد که شبهه ربوی نداشته باشد؛ یعنی از اساس و بنیان، بانکداری اسلامی مطرح نشود که با مشی حکومت مطابق نباشد، بلکه به گونه‌ای باشد که بتوان با حفظ شیوه بانکداری متعارف کنونی (ربوی) و حذف نقاط منفی آن (ربوی بودن) از طریق استناد به فتواهای مشهور و همچنین حفظ نقاط قوت این بانکداری، همانند نقل و انتقال پول به اصلاح آن پرداخت.
اگرچه این طرح، برای مدت موقت، کارآمد و مناسب بود، اما پس از آن طراحی بانکداری اسلامی، به ورطه فراموشی سپرده شد تا جایی که امروزه شاهد بدبینی مردم به اصلِ مسأله بانکداری بدونِ ربا هستیم؛ زیرا مردم احساس می‌کنند هنوز همان روح یا عینِ ربا در بانکداری اسلامی وجود دارد و اشکال‌هایی دامنگیر بانکداری اسلامی است که با بانکداری ربوی تفاوتی نمی‌کند. اگرچه بخشی از این نقدها، به دلیلِ برداشت‌های نادرست از قراردادها و عقود بانک اسلامی است، اما بخشی از این موارد نیز مانند جریمه دیرکرد یا برخی شرایط مذکور در عقودِ بانکی، واقعاً مورد اشکال است که هر از گاهی مورد هجمه رسانه‌ای قرار می‌گیرد و با چند یادداشت و مصاحبه، به فراموشی سپرده می‌شود.
در این سال‌ها توسط دانشیانِ فقه الاقتصاد و فقه بانک، تلاش‌هایی برای رسیدن به نقطه ایده‌آل که همان بانکداری بدون ربای اسلامی است، انجام شده است، اما هنوز برای رسیدن به طرح و اجرای کامل بانکداری اسلامی، راه بسیار طولانی‌ای در پیش داریم که برای دست‌یازی به آن نقطه، نیازمند تلاش و همدلیِ بیش از پیش دانشیانِ علوم اسلامی و اقتصادی و مسؤولان اجرایی و قانونگذار هستیم. برای مثال لازم است، به اندک تلاش‌های صورت گرفته در زمینه طراحی نظام کاملِ بانکداری اسلامی، مانند کتاب «نظام نوين بانكداری اسلامی» نوشته استاد «عبدالعظیم شفیعی اردکانی» توجه کرد و با نقل، بررسی و تحلیل این‌گونه نوشتارها، به سوی طراحی و اجرای بانکداری ایده‌آل اسلامی گام برداشت.