وساطت کشف و شهود در تفسیر عرفانی، قرآنی نیست

تفسير قرآن كريم را از نظر «روش»  به دو دسته «تفسير ظاهر» و « تفسير باطن» تقسيم كرد‌ه‌اند. در این تفکیک مراد از تفاسير ظاهری، تفاسیری است که به طور عمده بر مدلولی عرفی و منطقی كه از سوی سخنوران یک زبان امکان فهم داشته باشد ابتنا دارد. در مقابل تفاسیر باطنی که تفاسیر عرفانی نیز خوانده می‌شود، منطق دیگری دارند. از نظر این تفاسیر ورای ظاهر باطنی وجود دارد. اهل تصوف و عرفان و اهل سلوك و شهود در تفسیر عرفانی قرآن مسیر متفاوتی را طی می‌کنند. مهم‌ترین بحثی که در خصوص تفاسیر عرفانی وجود دارد این است که تفاسیر عرفانی از سه مبنای هستی‌شناخت، معرفت‌شناختی و زبان‌شناختی برخوردارند. از نظر عارفان هستی، انسان و قرآن دارای جنبه‌های ظاهری و باطنی هستند و نمی‌توان تنها به حقیقت اکتفا کرد و در واقع حقیقت ورای ظاهر قرار دارد، همچنین ایشان برآنند که ظاهریون لفظ قرآن را می‌بينند و دست به تفسير می‌زنند و این در حالی است که عارفان و سالکان طریق سیر و سلوک نظر به معنا و باطن کتاب‌الله دارند و دست به تاویل می‌زنند. همچنین عارفان بر روایاتی که دال بر بطون قرآن است، استناد فراوانی می‌كنند و در عمل، توقف در قشر قرآن را مانع رسيدن آدمی به موفقيت و لب قرآن بر می‌شمارند. دعوت قرآن به عقل و حکمت پیرامون آیات الهی یکی از انگیزه‌های اساسی عارفان برای رسیدن به اسرار و معانی باطنی و درونی قرآن است و میان برداشت‌های مفسران در تفاسير عرفانی و باطنی که اشاری نیز خوانده می‌شود با خود قرآن نسبت و رابطه وجود دارد. یک عارف بر آن است که به استفاده از آنچه مکاشبه می‌خواند، به واسطه توبه، رياضت و تهذیب نفس، به باطن و سر قرآن دست یابد. حجت‌الاسلام و المسلمین یعقوب جعفری در مصاحبه با ایکنا بر آن است که در تفاسیر عرفانی معروف که ما می‌شناسیم چیزهایی تحت عنوان کشف و شهود می‌گویند که به طور یقین مورد نظر قرآن نیست. یعنی قرآن احکام و معارفی است که همه باید آن را بفهمند، آیه قرآن می‌فرماید «وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ: و قطعا قرآن را براى پندآموزى آسان كرديم پس آيا پندگيرنده‏‌اى هست» (قمر، ۴۰) خداوند فهم قرآن را آسان قرار داده است که با تعقلی که در آیات دیگر است، مردم به معنای آن پی ببرند. در پی مشروح گفت‌وگوی ایکنا با حجت‌الاسلام جعفری را ملاحظه می‌کنید: 

 

 

حجت‌الاسلام یعقوب جعفری، صاحب تفسیر کوثر، در گفت‌وگو با خبرگزاری ایکنا و در پاسخ به این پرسش که خصوصیت اصلی تفسیر عرفانی چیست؟ گفت: تفسیر عرفانی یک روش و سبکی در تفسیر قرآن است که در آن برای آیات قرآنی یک معانی عرفانی خاصی بیان می‌شود، یعنی از ظاهر الفاظ به قول خودشان عبور می‌کنند. 

 

جعفری ادامه داد: البته تفسیر عرفانی به این معنا وجود ندارد که از ائمه روایت شده باشد، آنها آیات را به صورت معمولی معنا می‌کنند، البته به بطون قرآنی اشاره می‌کنند، اما آن برداشت عرفانی که مورد نظر ماست، در روایات نمی‌بینیم، البته یک نکته‌های ظریف مربوط به اخلاق و این قبیل مسائل در روایت وجود دارد، اما تفسیر عرفانی به این معنای معمولی نداریم و یا خیلی کم داریم. 

 

 

وی تصریح کرد: تفسیر عرفانی در طول تاریخ بوده است و تفاسیر متعددی نوشته شده است که البته بیشتر این‌ها متعلق به صوفیه است. ما باید میان صوفی‌گری و عرفان تفاوت قائل شویم. صوفی‌گری مقبول نیست اما عرفان با شرایطی مقبول است. بیشتر تفاسیر عرفانی از صوفی‌هاست، اما خوب بعضی از آنها صوفی نیستند و در عین حال عرفانی هستند، مانند تفاسیر ملاصدرا که تفسیرهای متعددی از برخی سوره‌ها دارد و می‌توان گفت تفسیر فلسفی و عرفانی است.

 

 

جعفری ادامه داد: تفاسیری مانند تفسیر کشف المهجوب و تفاسیر دیگر از صوفیه است و آنها را ما قبول نداریم و گاهی در این‌ها مطالبی است که خلاف ضرورت اسلامی و آیات دیگر قرآن است و ما اینها را تفسیر به رای می‌دانیم و آن‌ هم از بدترین نوع تفسیر به رای زیرا بر خلاف نص صریح قرآن است. به همین خاطر است که مطالعه تفسیر عرفانی مشکل است و هر کسی نباید مطالعه کند، چون ممکن است دچار مشکلاتی باشد، از این رو تفسیر عرفانی را خیلی از آقایان اساسا قبول ندارند، اما می‌توان به صورت مشروط قبول کرد اما در عین حال باید احتیاط لازم را به عمل آورد و آن معانی عجیب و غریبی که در این تفاسیر وجود دارد و مسلما مورد نظر قرآن نیست نباید پذیرفته شود و انسان نباید به دام آن معانی و برداشت‌ها بیفتد.

 

صاحب تفسیر کوثر در پاسخ به این پرسش که با توجه به اینکه برخی از مدافعین این تفسیر که به بحث حب و فرقان در قرآن و آیه‌ای مانند «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا: اى كسانى كه ايمان آورده‌ ايد اگر از خدا پروا داريد براى شما [نيروى] تشخيص [حق از باطل] قرار مى‏‌دهد» (انفال، ۲۹)، به عنوان مبنای قرآنی این روش تفسیری اشاره می‌کنند، آیا روش قابل دفاع است؟ گفت: همان طور که اشاره شد ما به صورت مشروط این روش را قبول داریم. در آیه مورد اشاره شده فرقان یعنی، تشخص حق و باطل که در انسان به واسطه تقوا استعداد تشخص حق و باطل به وجود بیاد، این‌ها هست و اساس دین همین است که تقوا در انسان، نوعی اجتهاد و قوه تشخیص و تمیز می‌دهد که حق و باطل بشناسد و اگر کسی واقعا تقوا داشته باشد در مواردی که ممکن است اشتباه کند، خداوند به کمک او می‌آید. این مباحث درست است.

 

جعفری تصریح کرد: اما در تفاسیر عرفانی معروف که ما می‌شناسیم چیزهایی تحت عنوان کشف و شهود می‌گویند که به طور یقین مورد نظر قرآن نیست. یعنی قرآن احکام و معارفی است که همه باید آن را بفهمند، آیه قرآن می‌فرماید «وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ: و قطعا قرآن را براى پندآموزى آسان كرديم پس آيا پندگيرنده‏‌اى هست» (قمر، ۴۰) خداوند فهم قرآن را آسان قرار داده است که با تعقلی که در آیات دیگر است، مردم به معنای آن پی ببرند. اما اینکه یک آیه‌ای را تطبیق کنند به برخی از کشف و شهودهای جعلی صوفیه، ما این ار قبول نداریم و این‌ها دور از شان قرآن است، اما تفاسیر عرفانی که مبنای علمی داشته باشد و از تصوف دور باشند معقول هستند. 

 

صاحب تفسیر کوثر در پاسخ به این پرسش که چقدر کشف و شهود می‌تواند مبنای تفسیر قرار بگیرد؟ گفت: کشف و شهود از نظر شریعت به هیچ وجه برای انسان حجت‌بخش نیست. یعنی در مسئله‌ای شرعی اگر یک نفر مدعی باشد که برای من، در عالم عرفان، کشف و شهود شد که در این مسئله فقهی، حکم چنین است، ابدا حجت نیست و هیچ فقیهی نمی‌تواند به این استناد کند، حتی کشف و شهود نه تنها برای دیگران حجت نیست که برای خود شخص هم حجت نیست.

 

وی تصریح کرد: مثلا انسان در خواب ببیند که امام صادق(ع) حکم مسئله‌ای را به او بگوید، این برای خود فرد هم حجت نیست. اگر چیزی از طریق به اصطلاح کشوف و شهود به دست آمد و جنبه عملی داشته باشد، حجت نیست، بلکه تنها برای تهذیب نفس و معنویات و ... می‌تواند به کار رود و عیبی ندارد، اما نباید نتیجه عملی داشته باشد.

 

جعفری افزود:  حتی نسخه‌هایی که آقایان می‌دهند، مثلا فلان ذکر و یا فلان کار را چند بار انجام بده، اگر در متن روایات نیامده باشد، بدعت است و نباید به این‌ها اعتنا کرد که متاسفانه خیلی در جامعه ما و به خصوص جوانان متداول شده است که فلان آقا نسخه می‌دهد که ۴۰ روز فلان عمل را انجام دهد، اگر این ریشه در روایات و سخنان معصومین(ع) نداشته باشد و با کشف و شهود و مرید و مراد بازی به دست آمده باشد، برای ما قابل قبول نیست، چون عبادات توقیفی است. 

 

صاحب تفسیر کوثر ادامه داد: در روایت آمده است که شخصی به خدمت امام صادق(ع) رفته بود، حضرت فرمود که شب قدر بگو استغفرلله و اتوب علیه که راوی می‌گفت استغفرالله ربی که حضرت گفت آن طور که من می‌گویم. این است که عبادات و ریاضت‌‌هایی که می‌کشند این‌ها مبنای توقیفی دارد و با کشف و شهود و خواب و ... به دست نمی‌آید و اگر کسی چنین عقیده‌ای داشته باشد خلاف شرع است. اما اینکه انسان دنبال کارهای حلال برود، واجبات و مستحبات را انجام دهد خوب است و فایده دارد اما به شرط اینکه خارج از دایره شرع و نص نباشد.  

 

عرفان، مشروط به شرع است

وی در خصوص تفاسیر مورد قبول عرفانی گفت: تفسیر ملاصدرا و تفسیر امام خمینی از سوی شخصیت‌های دینی نوشته شده است که از مبانی شرع آگاه هستند و می‌توانند از اصطلاحات عرفا به کار ببرند اما هیچ وقت نمی‌آیند چیزی را که در شرع نیست مطرح کرده و بدعت بگذارند.

 

صاحب تفسیر کوثر تصریح کرد: تصریح به اینکه قرآن دارای بطون است در روایات است.  ائمه گفته‌اند قرآن ظاهر و هفت بطن دارد. اما انتقادی که می کنم از یک سری اعمالی است که مسلما جنبه عبادی دارد و در شرع هم به آنها دستور داده نشده است و برخی به عنوان عرفان، از مرادشان می‌شنوند تا به جایی برسند، این‌ها درست نیست و الا  تفاسیری مانند تفاسیر ملاصدرا و امام خمینی(ره) تفاسیر علمی و مفیدی هستند. 

 

جعفری در پاسخ به این پرسش که ملاک تفاسیر عرفانی مفید چیست؟ گفت: ملاک این نیست که آقایی که خیلی هم مهم و باسواد است چیزی بگوید و ما آن را قبول کنیم. ملاک در قضاوت در خصوص افراد، سخنان خود آنهاست. ابن‌ عربی را ما می‌بینیم در فصوص الحکم مطالبی گفته است که ظاهرش بر خلاف مسلمات اسلام است. خوب ما بگوییم که ان شاالله نظرش درست است، نمی‌شود، چون در این صورت در خصوص هر چیزی می‌توان این کار کرد. خلاصه ما معیارهایی در شرع داریم که باید تابع آنها باشیم.