بررسی تحليلی روايات واقعه كربلا در كتاب «معرفی و نقد منابع عاشورا»
عصر شیعه ـ تلاش‌هاى انجام شده درباره عاشورا در محورهای مقتل‌نگارى، معجم‌نگارى، تحقيق يا ترجمه منابع قديمى، نوشتههاى گوناگون و تحريف‌شناسى عاشورا قابل دسته‌بندی است كه آخرين و شايد به‌روزترين محور تحريف‌شناسى عاشوراست.
بیشك در عصر جديد، مرحوم محدث نورى آغازگر اين گونه از آثار با محور عاشورا و واقعه كربلا به شمار می‌رود. وى با نگاشتن كتاب ارزشمند «لؤلؤ و مرجان» محور جديدى را بنيان نهاد. پس از وى، شاگردان ايشان، از جمله مرحوم شيخ عباس قمى و بيش از همه، مرحوم سيدمحسن امين عاملى، بيشترين تلاشها را در اين زمينه انجام دادهاند. در دوره اخير نيز، تلاش شهيد مطهرى با سخنرانی‌هایى تحت عنوان «تحريفات عاشورا» كه بعدها در قالب كتاب «حماسه حسينى» بارها به چاپ رسيد، از مؤثرترين كوششها در اين زمينه است.
بعد از شهيد مطهری، فعاليتهاى مفيد در قالب مقاله، كتاب و همايش صورت گرفته؛ اما همچنان كمبودهاى بسيارى در اين بخش مشاهده می‌شود كه بيشتر آن‌ها ناشى از ناآگاهى نسبت به منابع معتبر و ضعيف است و همچنين عمده تلاشها ناظر به تحريفاتى است كه توسط مرثيه‌سرايان و مرثيه‌خوانان بعد از قرن دهم هجرى صورت گرفته و به تحريفاتى كه توسط جريانات تحريفساز ديگر انجام شده، كمتر توجه شده است.
در دو سه دهه اخير، براى معرفى منابع تاريخ عاشورا تحقيقهاى ارزشمندى صورت گرفته و شايد همه منابع مهم موجود در اين مورد به چاپ رسيده باشد؛ اما تاكنون به طور جدى و انتقادى به بررسى، طبقه‌بندى و ارزش‌گذارى اين منابع توجه نشده است، تا براساس آن، منابع اوليه و قابل اعتماد مشخص شود.
از اين رو كه ترديدى نيست كه تفسير، تحليل و برداشت هر كس از حادثه يا واقعهاى، ناشى از نوع تصوير آن واقعه براى اوست و هر كس براساس تصور خود، برداشت متفاوتى از آن دارد و نوع تصوير و ترسيم واقعه، در ايجاد درك و تفسير خاص از آن نقش حياتى دارد، بنابراين نخستين گام براى تفسير صحيح و منطبق با واقعيت حادثه كربلا، رسيدن به تصويری از اين واقعه، براساس منابع اصلى، اوليه، محكم و قابل اعتماد است. اما متأسفانه در مورد عاشورا بيشتر به تصويرها و نوشتههایى كه قرنها بعد از واقعه عاشورا شكل يافتهاند، استناد و حتى بدان‌ها اعتماد شده است، در حالى كه اين منابع عموماً شايسته اين اعتماد نيستند.
كتاب «معرفی و نقد منابع عاشورا»، تأليف سيدعبدالله حسينی كه از سوی پژوهشكده تاريخ و سيره پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم منتشر شده است، در هشت فصل به نقد و بررسی منابع عاشورا می‌پردازد و در فصل نخست با عنوان «نگاهی به منابع عاشورا»، در ابتدا به نخستين راويان حادثه عاشورا و سير مقتل‌نگاری اشاره می‌كند و سپس در فصل دوم با عنوان «گزارش‌های تاريخی»، ويژگی‌ها و گزارشگران سه روايت از واقعه عاشورا، يعنی روايت و مقتل ابومخنف، روايت حصين و روايت ابومشعر را مورد بررسی قرار می‌دهد.
نويسنده فصل سوم اثر خود را به «گزارش‌های رجالی» اختصاص داده پس از بررسی دو گزارش واقدی و ابن‌سعد، در فصل چهارم به ذكر «گزارش‌های جعلی و غير واقعی» پرداخته و سه روايت عمار دهنی، امالی شيخ صدوق و مقتل جابر جعفی را نقد كرده است.
در فصل پنجم با عنوان «گزارش‌های داستانی»، 14 گزارش از حادثه عاشورا، همراه با معرفی و ذكر ويژگی‌های آن ارائه شده‌است. در فصل ششم نيز برخی از گزارش‌های عاشورا مانند نورالعين فی مشهد الحسين(ع)، روايت منسوب به جابر جعفی، دلايل الامامة، منتخب طريحی و اسرارالشهادة با عنوان «گزارش‌های تخيلی» خوانده شده و مورد نقد قرار گرفته‌اند.
فصل هفتم نيز به گزارش‌های جامع از عاشورا اختصاص دارد كه عبارتند از: بحارالانوار، العوالم للحسين(ع)، ناسخ التواريخ، نفس المهموم، با كاروان حسينی از مدينه تا شام (مع الركب الحسينی) و تاريخ امام حسين(ع). در آخرين فصل نيز نويسنده به تحليل «علل و انگيزه‌های تحريف عاشورا» پرداخته و آن‌ها را به انگيزه‌های سياسی، عقيدتی، فكری و اجتماعی ـ فرهنگی تقسيم كرده است.