دانشنامه فاطمی، مجموعه سبک زندگی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها است

«دانشنامه فاطمی» مجموعه‌ای شش جلدی است که در طول یک دهه به منظور جمع‌آوری سبک زندگی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها تدوین شده است. سه جلد اول این مجموعه مربوط به زندگی، فضایل و شخصیت و افکار حضرت زهرا سلام الله علیها است و سه جلد دیگر مسائل حقوقی و اجتماعی زن در دوران معاصر را نشان می‌دهد. برای گردآوری این مجموعه، 96 نویسنده از فضلا، اساتید و علمای حوزه دور هم جمع شدند و 117 مقاله علمی را به چاپ رساندند.

این پروژه عظیم زیر نظر شورای علمی دانشنامه به سامان رسیده و 105 ارزیاب علمی بر آن نظارت داشته‌اند. همچنین 40 ویراستار علمی و ساختاری برای آن با پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی قم همکاری کرده‌اند. در نهایت اینکه برای تدوین و تولید «دانشنامه فاطمی» بیش از 250 نفر در مراحل مختلف، اعم از محققین، نویسندگان، ارزیابان و شورای علمی نقش داشته‌اند.

حجت الاسلام ابوالقاسم مقیمی حاجی، رئیس پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی، اطلاعات مفیدی را درباره این دانشنامه مطرح می‌کند.

آن طور که اطلاع داریم تهیه و نگارش مجموعه کتاب «دانشنامه فاطمی» حدود یک دهه زمان برده است. ایده تهیه چنین مجموعه‌ای چگونه ایجاد شد؟ 
پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی در استان قم تا به حال فعالیت‌های بسیار مهم و متنوعی در زمینه اهداف و رسالت‌های خود انجام داده است، به طوری که می‌توان گفت مجموعه دانشنامه فاطمی اولین محصول فعالیت این مجموعه محسوب نمی‌شود. ایده شروع به کار تهیه چنین مجموعه نفیسی از زمانی ایجاد شد که دانشنامه امام علی علیه‌السلام تهیه شد. پیشنهاد دانشنامه فاطمی را آیت‌الله جوادی آملی داده بودند و به این ترتیب بود که از حدود سال 83 تهیه این مجموعه آغاز شد.

این مجموعه شامل شش جلد کتاب است. اما دلیل طولانی شدن روند تهیه آن چیست؟ 
حقیقت این است که ما در پی تهیه مرجع کاملی بودیم که برای اولین بار تولید می‌شد. طبیعی است که با چنین رویکردی فعالیت تهیه دانشنامه بسیار زمان‌بر می‌شد. برای تهیه کتاب لازم بود که به منابع دست اول رجوع می‌کردیم تا اصالت و مرجعیت دانشنامه حفظ شود. محققین و فعالان این دانشنامه در چهار گروه تاریخ و سیره، حکمت، حقوق و اجتماعی آغاز به فعالیت کردند و در این راستا از 2300 منبع معتبر و دست اول بهره بردند.

 با این توضیحات باید نتیجه گرفت که نمونه کتابی مانند دانشنامه فاطمی کمتر دیده شده است؟ 
به جرات می‌گویم که این دانشنامه با این ابعاد، نمونه مشابهی در جهان اسلام ندارد. حتی‌الامکان سعی کرده‌ایم حاصل پژوهش به گونه‌ای باشد که مهمترین و تحلیلی‌ترین اطلاعات در کتاب آورده شود تا کم و بیش خواننده از مراجعه به منابع دیگر بی‌نیاز باشد. البته در این کتاب گفته‌ایم که تاکنون آنچه در بیشتر کتاب‌های گوناگون انجام شده با شأن حضرت فاطمه سلام الله علیها فاصله بسیاری دارد.

غیر از مرجعیت علمی این دانشنامه چه ویژگی های دیگری دارد که آن را از دیگر آثار متمایز می کند؟ 
همه ویژگی های این کتاب به علمی بودن آن باز می گردد. این دانشنامه نشان می دهد که دفاع عالمانه از حقایق تاریخی برای ما ضرورت دارد. برای همین ما در این دانشنامه، با زبان و روش علمی و استناد به منابع معتبر شیعه و اهل  سنت، به دفاع از حقایق و رخدادهای تاریخی همان گونه که بوده پرداخته ایم و از اظهار نظرهای غیرمستند و دخالت دادن احساسات پرهیز کرده ایم. همچنین سعی شده مقالات به گونه ای تالیف شوند که خواننده بتواند چگونگی حوادث و نقل گزارش های تاریخی و روایی را به صورت علمی بسنجد. از خصوصیت های دیگر این دانشنامه، ارائه منظومه معرفتی است. منظورم این است که در مقالات اندیشه ای و حِکَمی کتاب، سعی شده یک دستگاه منسجم فکری و منظومه ای معرفتی با محوریت رابطه انسان کامل با آفریدگار به مخاطب نشان داده شود.

 بازخوردها و واکنش های مجامع علمی نسبت به انتشار این دانشنامه چگونه بوده است؟ 
هر شش جلد «دانشنامه فاطمی» فروردین 93 در ایام ولادت حضرت زهرا سلام الله علیها رونمایی شد. خدا را شکر که همان زمان پژوهشگران و علما استقبال خوبی از آن کردند. مراجع تقلید هم اقبال خوبی به آن نشان دادند؛ به گونه ای که در مراسم رونمایی، آیت الله نوری همدانی سخنرانی کرد و در بیانات خود به طور خاص بر ضرورت ترجمه دانشنامه به زبان های مختلف تاکید کرد. آیت الله مکارم شیرازی هم در پیام تصویری ای که به همایش رساند از آن حمایت کرد و در پیامش نظام علمی دانشنامه، قوت قلم، انصاف، کارگروهی و جامعیت علمی کتاب را ستود. در آخر هم گفت که این دانشنامه در جهان اسلام نه تنها کم نظیر بلکه بی نظیر است. آیات عظام دیگر از جمله صافی گلپایگانی، وحید خراسانی، جوادی آملی و سبحانی تاکید کردند که این گونه آثار و دانشنامه ها باید در جهان اسلام آماده و عرضه شوند.

قطعا یکی از اهداف مهم تدوین و نگارش دانشنامه، تلاش برای معرفی حضرت فاطمه سلام الله علیها به عنوان الگوی کامل و جامع زن مسلمان بوده. در این اثر تا چه حد به این مباحث توجه کردید و به آن پرداختید؟ 
همان طور که خودتان هم گفتید هدف اصلی تولید دانشنامه، آشنایی با حضرت فاطمه سلام الله علیها برای الگوگیری از رفتار و منش اوست. به همین دلیل علاوه بر گزارش جامع از زندگی و منزلت آن حضرت، درباره سیره او در امور اخلاقی، عبادی، معنوی، همسرداری، خانه داری، تربیت فرزند و امور فرهنگی، اجتماعی و سیاسی هر کدام مقاله ای مستقل تالیف شده. درواقع ما ابعاد مختلف زندگی آن حضرت را به عنوان الگوی تمام عیار زنان و مردان عالم به صورت کامل و تفکیک شده و تفصیلی در قالب مقاله های مختلف نشان داده ایم. حضرت صاحب الزمان(عج) کلام  فرموده: «برای من دختر رسول خدا(ص) اسوه حسنه است». برای همین ما تاکید ویژه ای بر این نکته داشتیم چراکه وقتی حضرت حجت که خود انسان کامل و معصومی است فرموده حضرت صدیقه کبری سلام الله علیها اسوه حسنه من است طبیعی  است رفتار و گفتار و سبک زندگی آن حضرت چه در امور فردی و چه در امور اجتماعی بهترین الگو برای همه بشریت باشد.

یعنی به نظر شما با توجه به اینکه کشورهای غربی همچنان برای جامعه زنان دنبال معرفی الگو مدنظر خود هستند، آثار علمی و پژوهشی مانند «دانشنامه فاطمی» می توانند ما را در رسیدن به هدف معرفی الگوی زن برتر برای مسلمانان و حتی غیرمسلمانان یاری دهند؟ 
قبل از هر چیز باید به این نکته توجه داشت که این دانشنامه فقط یک دانشنامه شیعی نیست چراکه در آن هم از منابع شیعی و هم از منابع اهل سنت استفاده شده. در این میان این نکته را هم نباید فراموش کرد که حضرت زهرا سلام الله علیها برای اهل سنت نیز مورد احترام است. دو سال گذشته همایشی با عنوان «فاطمه سلام الله علیها محور وحدت» در عراق برگزار شد. این همایش که بیشتر افراد اهل سنت از کشورهای مختلف در آن صحبت می کردند نشان می داد که آن حضرت برای اهل سنت نیز الگوست. جالب اینکه افراد مسیحی ای هم در سمینار حضور داشتند. یعنی آنها هم وقتی با مقام علمی، ملکوتی و اخلاقی حضرت فاطمه سلام الله علیها آشنا می شوند آن حضرت را همچون حضرت مریم سلام الله علیها به عنوان یک قدیس قبول دارند.

وقتی حضرت زهرا سلام الله علیها می تواند برای غیرمسلمانان یک الگو به شمار آید، چرا ما آن  طور که باید و شاید الگوی زنان عالم را به جامعه معرفی نمی کنیم؟ این  موضوع را می توان از آمار بالای ناهنجاری ها در خانواده ها متوجه شد. 
درست می گویید. همه ما می دانیم که نوع گفتار و سیره رفتاری حضرت فاطمه سلام الله علیها تاکید بر لزوم تقویت و تحکیم نهاد خانواده چه در همسرداری و چه در تربیت فرزند است اما با این حال در جامعه ما که یک جامعه شیعی است می بینیم این موضوع روزبه روز کمرنگ می شود چراکه هنوز در این خصوص الگوی برتر و درستی را به جامعه معرفی نکرده ایم و متاسفانه به اندازه لازم و مورد انتظار در این  رابطه کار نشده. شاید بخشی از مشکل به ضعف کارهای فرهنگی، به ویژه اطلاع رسانی باز می گردد. ما باید همه افراد جامعه مخصوصا دختران و زنان را به طور کامل با ابعاد الگویی آن حضرت آشنا می کردیم اما باید قبول کنیم که در این موضوع کم گذاشته ایم و از ما کوتاهی سرزده. اینکه فقط افراد متدین آن هم تا حدی درباره حضرت فاطمه سلام الله علیها آشنایی و اطلاع داشته باشند، معلوم است که کافی نخواهد بود.

پرسش دیگری که در این زمینه مطرح می شود آن است که آیا عموم مردم می توانند از اطلاعات دانشنامه استفاده کنند؟ 
«دانشنامه فاطمی»کتابی جامع و منبعی ارزشمند برای محققین و فاطمه پژوهان است اما آن  طور باید و شاید عموم نمی توانند از آن استفاده کنند بلکه باید افرادی بیایند و براساس این مجلدات و منابع معتبر و مرجع محتوایی غنی برای عموم مردم به خصوص نسل جوان در قالب های مختلف مطالب جذاب بنویسند. البته غیر از این با استفاده هوشمندانه از ابزارهای رسانه ای روز مانند سینما و سریال های تلویزیونی هم می توان سیره همسرداری، خانه داری، تقسیم وظایف و مسئولیت پذیری زن و شوهر را مورد توجه قرار داد.

اشاره کردید که دانسنامه در شش جلد تدوین شده است. وجه تمایز این جلدها چیست و هر کدام به چه موضوعاتی می پردازد؟ 
هر جلد دانشنامه فاطمی به یکی از موضوعات زندگی حضرت فاطمه سلام الله علیها مانند حوادث دوران حیات، فضایل، ویژگی ها، معارف فاطمی، رویکرد اجتماعی و حقوقی و غیره اختصاص دارد. در این میان در جلدهای 3، 4 و 6 دانشنامه دو موضوع خیلی جدی مورد توجه قرار گرفته است. اول در بحث زن و خانواده، مسئولیت زن و شخصیت اجتماعی و خانوادگی او و اینکه چه نقشی می تواند داشته باشد. دوم هم درباره اینکه آیا زن و مرد در مقام معنوی و اخلاقی مساوی اند و نقش و کارکردهایشان باید مشابه باشد یا خیر. متاسفانه امروزه خلطی میان تساوی و تشابه حقوق و تکالیف زن و مرد به وجود آمده. عده ای فکر می کنند زن به عنوان یک انسان که ارزش مساوی با مرد دارد باید همان وظایف و تکالیف مشابه مرد را داشته باشد در حالی که این طور نیست . البته درست است که از نظر الهی ملاک های انسانی و معنوی و اخلاقی مطرح است و در این زمینه زن و مرد با هم مساوی اند و هر دو می توانند به مدارج بالا دست یابند اما نباید این موضوع این گونه تلقی شود که زن و مرد در درون خانواده و مدیریت اجتماع الزاما نقش مشابه و مساوی دارند بلکه منطق این است که زن و مرد می توانند به عنوان مکمل هر کدام بخشی از مسئولیت را عهده دار شده و همدیگر را در زندگی سعادتمند تکمیل کنند. امروزه کارهای فرهنگی و اجتماعی و ایثارگری حضرت زهرا سلام الله علیها باید به عنوان الگو مورد توجه و اهتمام باشد. ما موارد متعددی از ایثار آن حضرت چه در درون خانه و خانواده و چه در رابطه با همسایگان و شهروندان و محیط سیاسی و اجتماعی سراغ داریم. اکنون یکی از عوامل جدی طلاق در جامعه، وجود تعارضات براساس تلقی غلط از مسئولیت زن و مرد و دیگری نبود روحیه ایثار و گذشت در روابط خانوادگی و اجتماعی است. وقتی فرهنگ گذشت کنار گذاشته شود افراد با کوچک ترین تنش و تعارضی فقط دنبال منافع خود هستند و این منجر به اختلال و تعارضات می شود. به عبارت دیگر وقتی درک مناسبی از همدیگر و به خصوص ایثار و گذشت در میان نباشد آمار طلاق متاسفانه رشد چشمگیری پیدا می کند.