آیا رساله های عملیه کنونی مناسب استفاده عموم است؟
سبک کنونی رسالههای عملیه (توضیحالمسائل احکام شریعت) به زمان آیتالله بروجردی و ابتکار یکی از شاگردان ایشان ـ مرحوم حجتالاسلام والمسلمین علیاصغر کرباسچیان (مؤسس مدارس علوی تهران) ـ برمیگردد. از آن زمان تاکنون کمتر تغییری در این رسالهها بهوجود آمد تا اینکه در سالهای اخیر برخی از مراجع (مانند آیتالله وحید خراسانی و آیتالله سبحانی) بحثی تحت عنوان اصول دین و عقاید شیعه (در حدود یکصد صفحه) به ابتدای آن افزودند اما در بیان و سبک تبیین احکام آن تغییر جدیدی بهوجود نیامد؛ امری که برای جامعه دانشگاهی و علمی غیرحوزوی ما ضروری است.
برخی از علما و مراجع (مانند مرحوم علامه فضلالله و اخیرا مرحوم آیتالله محمدحسن احمدی فقیه یزدی) علاوه بر رساله عملیه متعارف، رساله توضیحالمسائل تحلیلی منتشر کردند، بدین صورت که برای مسائل مطروحه در رسالههای عملیه، توضیحاتی دادند و مبانی فقهیشان را تا حدی بیان کردند، اما متأسفانه شیوه بیان آنها تا حد زیادی برای جامعه غیر حوزوی نامأنوس و سنگین بود. مرحوم علامه فضلالله در این رساله و بخشی از مجموعههای 100 پرسش و 100 پاسخی ـ که در بیش از 20 جلد از ایشان منتشر شد ـ به گونهای احکام را بیان می‌کرد که مخاطب تا حدی میتوانست مبانی فقهی و استدلالات ایشان را بداند و پاسخ برخی سئوالات و نیازهایش را دریابد. حتی در این مجموعه اخیر، برای فهم آسانتر و تبیین ملموستر مسائل، از مثالهای مناسب هم بهره میبرد.
بهنظر میرسد با توجه به شبهاتی که در مورد مسائل مختلف دینی و احکام شریعت در رسانهها و سایتها و شبکههای ماهوارهای مطرح میشود و هم اینکه مقلدان در سطوح مختلف علمی و دینی هستند و چهبسا برایشان نیز سوالاتی پیش بیاید، بی‌راه نباشد که هر یک از مراجع معظم، رسالههای تحلیلی مختلفی برای سطوح مختلف علمی مقلدان خویش داشته باشند. البته در سالهای اخیر رسالههایی حاوی مسائلی برای جوانان، بانوان، پزشکان، دانشجویان و... تدوین و تنظیم شده است و دسترسی به فتاوی و احکام شریعت را آسانتر کرده، ولی این اقدام شایسته، در بالا بردن تفقه در دین و تأمل در فلسفه احکام شریعت، برای مقلدان و مخاطبان تأثیری به همراه نداشته است. دانستن علت صدور برخی احکام صادره و فلسفه آن، پذیرش و عمل بدان را آسانتر می‌کند و چنین امری با توجه بهوجوه عقلانی دین اسلام و بهویژه مکتب والای اهل بیت (علیهمالسلام) دور از دسترس نیست. درخواست تهیه و تدوین رسالههای علمیه تحلیلی (یعنی با ذکر مبانی و ادله و شیوه استنباط و استدلال برای احکام صادره) برای مخاطبان فرهیخته جامعه دینی، از سوی دفاتر مراجع معظم و شاگردان خاص آنها، بی‌وجه نیست. البته چنین مجموعههایی نباید آنچنان تفصیلی ـ مثلا 10 یا 20 جلدی ـ باشند، بلکه حداکثر در سه یا چهار جلد منتشر شوند.
تدوین رسالههای علمیه تحلیلی، ثمرات بسیاری برای جامعه فرهنگی و علمی متدین و حتی حوزویان دارد. از جمله اینکه آنها را با مبانی و فلسفه احکام شریعت آشنا می‌کند؛ شبهات بسیاری را در اذهان پاسخ میدهد؛ سبب توجه مقلدان به فلسفه احکام میشود و انجام وظایف الهی را برای مقلدان شیرینتر می‌کند؛ عقلانیت دینی در جامعه ترویج میشود و دینداران درمییابند که دین صرفا امری تعبدی نیست و ریشه در عقلانیت دارد؛ باعث ترویج تفقه در دین و تفکر در اعمال عبادی میشود؛ سبب نزدیکی و آشنایی قشر فرهیخته جامعه با فعالیتهای علمی علمای اسلام و حوزههای علمیه میشود و نهایت اینکه، دریافتن میزان قوت استدلالهای علما برای استنباط احکام، امکان تشخیص فقیه اعلم را میسرتر می‌کند.