بازار سوغات شهرهاي زيارتي و سياحتي در تسخير اجناس خارجي ـ بخش اول
عصر شیعه : سوغاتي دادن، يكي از فرهنگ‌هاي قديمي و ريشه‌دار ايرانيان است كه در سفرهاي دور و نزديك، خود را نشان مي‌دهد و شيريني و ديگر خوراكي‌هاي محلي و صنايع‌دستي زيبا و متنوع كشورمان، به سوغات ارزش ويژه‌اي بخشيده است.
به گفته كارشناسان، سوغات هر شهر، نمادي از آن شهر است و باورها و آيين‌هاي تاريخي مناطق مختلف ايران را يادآوري مي‌كند. در حال حاضر هر يك از استان‌ها و شهرهاي كشورمان به داشتن صنايع‌دستي خاصي معروف هستند و از اينرو سوغات آنها هم از همين صنايع است. كه از جمله به صنايع چوبي نظير منبت‌كاري، كنده‌كاري و مُشبك‌كاري استان‌هاي اصفهان، قم، چهارمحال و بختياري، كردستان، اردبيل و لرستان، مي‌توان اشاره كرد.
همچنين سوغات استان همدان، ظروف سفالي است و استان سيستان و بلوچستان يكي از مناطق عمده سوزن‌دوزي در ايران محسوب مي‌شود. علاوه بر آن، جهانيان، ايران را به‌نام فرش آن مي‌شناسند و قالي‌هاي كرمان، تبريز و برخي ديگر از شهرها، معروفيت جهاني دارند و اين در حالي است كه واردات و توزيع صنايع‌دستي نامرغوب و تقلبي و فروش آنها بخصوص در شهرهاي زيارتي و سياحتي مانند مشهد و اصفهان به جاي صنايع‌دستي اصيل ايراني،نه فقط به اقتصاد اين بخش پر اهميت ضرر مي‌زند، بلكه موجب نارضايتي و بدبيني گردشگران خارجي از آنچه خريده‌اند، در بازگشت به كشورهايشان مي‌شود.
به‌نام مشهد، به كام چين!
زهره رنگ‌آميز طوسي ـ خبرنگار روزنامه اطلاعات در مشهد مقدس با اشاره به راه‌اندازي دبيرخانه سوغات زيارت در اين شهر، تأكيد مي‌كند:
اين روزها نبض سوغات متبرك مشهدالرضا(ع) در كشورهايي مانند چين و تركيه مي‌زند و كارشناسان گردشگري خراسان‌رضوي اعلام كرده‌اند؛ هنرمندان و كارگاه‌هاي توليدي مشهد سهمي كمتر از 30 درصد از بازار سوغات اين شهر را دارند.
براي بررسي اين موضوع، از بازارهاي شهر مشهد و از جمله قديمي‌ترين آنها بازار رضا سراغ مي‌گيريم و آنچه در نگاه اول به‌چشم مي‌آيد، اين است كه كالاهاي عرضه شده در بازار مشهد اغلب توليد و محصول اين شهر نيست و با مرور سوغات متبرك؛ شامل سجاده، تسبيح، مهر، انگشتر و بدليجات، انواع عطر، نبات، زعفران، زرشك، انواع ادويه و پرچم در اين بازار سنتي و خاطره‌انگيز، با كسبه اين بازار به گفتگو مي‌نشينم.
بيشترين فروش سوغات
محمد فرشچي ـ يكي از كسبه بازار سنتي مشهد كه فروشگاه زعفران دارد؛ به خبرنگار اطلاعات مي‌گويد: بيشترين ميزان فروش ما متعلق به «نبات» و سپس زرشك، شكلات زنجفيلي، نقل و كاك رضوي است؛ چون قيمت‌هاي مناسب‌تري دارند .
«زعفران» محصول شهرستان هايي مثل قائن و تربت نيز مشتري خودش را دارد و چون گران‌تر است، در رده بعد از نبات و زرشك قرار مي‌گيرد.
او با بيان اينكه نبات و زعفران سوغات ناب مشهدند و تنها محصول مشهدي در ميان سوغاتي‌هاي خوراكي نبات است؛ ادامه مي‌دهد: ادويه هفت قلم هم از سوغاتي‌هايي پر فروش مشهد است كه ماده خام آن از هند وارد و در كارگاه‌هاي مشهد سابيده مي‌شود و به شهرهاي ديگر كشور نيز مي‌رود.
عطرهاي فرانسوي و عطر حرم
علي محمدي از فروشندگان عطريات بازار رضاي مشهد، به‌خبرنگار اطلاعات، مي‌گويد: در سال‌هاي نه‌چندان دور در اين بازار سنتي فروش عطرهايي با رايحه‌هاي گوناگون از گل‌سنجد، كبري، گل مريم، گل نرگس، بهار نارنج، زعفران، گل يخ، ياس سفيد و نيز عطر حرم، عطر گل‌محمدي و ياس رايج بود كه از شمار بهترين عطريات مذهبي محسوب مي‌شدند، اما در حال حاضر در فروشگاه‌هاي عطريات مشهد، كه بازار رضا از عمده‌ترين آنهاست، بيشتر انواع عطرهاي فرانسوي موجود است و يك نوع هم عطر حرم، كه آن نيز از اسانس فرانسوي تهيه مي‌شود.
در مغازه‌هاي پرشمار عطرفروشي در پر تپش‌ترين بازار اين شهر آنچه به چشم مي‌آيد، تابلوهايي با اين عنوان است «عطر ماه تولد»، «عطر فرانسوي»، «عطر حرم»؛ و ادكلن‌هاي فرانسوي و فانتزي در تبليغات هم قبل از عطر حرم قرار گرفتهاند.
سوغات مشهد متبرك است
مهدي سبحاني نيز از كسبه قديمي بازار رضا است كه عنوان مي‌كند: درست است كه گفته مي‌شود اجناس چيني بازارهاي مشهد را گرفتهاند و دليل آن هم ارزاني آنهاست، اما به نظر من همه اين اجناس چون در بازار منتسب به امام‌رضا(ع) خريد و فروش مي‌شوند، از نظر زائران متبرك است.
او مي‌افزايد: اينجا آنچه اجناس غير ايراني عرضه مي‌شود؛ شامل «سجاده‌هاي تركيه‌اي» و «جانمازهاي چيني»، تسبيح‌هايي از جنس پلاستيك و چيني، عطرهاي فرانسوي، نقره‌جات ترك، ادويه‌هاي هندي و اسباب‌بازي‌هاي چيني است كه در اين ميان فقط نبات، پرچم و بعضي از صنايع‌دستي، اصالت مشهدي دارند و توليد كارگاه‌هاي اين شهرند.
او در توضيح بيشتر سخنانش مي‌گويد: در بازار رضا جانمازهاي وارداتي توليد كشورهاي تركيه و چين در كنار توليدات سجاده مشهد به‌فروش مي‌رسد؛ از لحاظ كيفيت سجاده‌هاي ترك بهتر و در عين حال گران‌تر هستند، اما جانمازهاي چيني كيفيت خوبي ندارند و فقط ارزانند كه البته از توليدات سجاده ترمه مشهد هم استقبال خوبي مي‌شود.
سبحاني كه در مغازه‌اش انگشتر و تسبيح هم مي‌فروشد، مي‌گويد: اشياي نقره‌اي ساخت تركيه است،
اما انصافاً تسبيح‌هاي توليد مشهد از سنگ اصل است و تسبيح‌هاي ارزان قيمت و بي‌كيفيت چيني، رقيب تسبيح مشهد به حساب نمي‌آيند.
واردكنندگان ايراني ارزان‌پسندند
احمد ديناري ـ كارشناس گردشگري اداره كل ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع‌دستي خراسان رضوي در گفتگو با خبرنگار اطلاعات اظهار مي‌دارد: اينكه چه سهمي از بازار سوغات مشهد را كالاهاي بي‌كيفيت چيني تصاحب كرده‌اند، معلوم نيست، اما واقعيت اين است كه در گفتگو با بازرگانان چيني، بر اين نكته تاكيد مي‌كنند كه همه توليدات اين كشور بي‌كيفيت نيست و واردكنندگان مشهدي از 4 نوع سجاده توليد چين با كيفيت‌هاي متفاوت؛ پايين‌ترين آنها را به دليل ارزاني قيمت انتخاب مي‌كنند و به مشهد مي‌آورند.
او با ابراز تأسف از روند رو به رشد ورود اجناس خارجي به مشهد، تاكيد مي‌كند: ضرورتي وجود ندارد كه از كشوري غيراسلامي به شهري كه قرار است پايتخت فرهنگي جهان اسلام در سال 2017 ميلادي شود؛ كالاهاي فرهنگي مذهبي مثل سجاده و تسبيح وارد شود.
اين كارشناس ميراث فرهنگي استان خراسان رضوي تصريح مي‌كند: خوشبختانه بسياري از هنرها و صنايع‌دستي مشهد مانند «ظروف هركاره» كه فقط مخصوص مشهدند؛ هنوز جايگاه خود را در ميان زائران دارند.
وي با بيان اينكه گردشگري كه مقصد سفرش مشهد است، بايد از مبدا مراكز خريد سوغات مشهد را بشناسد؛ اعلام مي‌كند: حجم خريد سوغات در مشهد به‌عنوان قطب زيارتي كشور حدود 200 ميليارد تومان در سال است و توجه به اين موضوع مي‌تواند اقتصاد اين شهر را دگرگون كند.
او با بيان اينكه نبود بازار صنايع‌دستي يكي از ضعف‌هاي اقتصادي شهر مشهد است، مي‌افزايد: فروش صنايع‌دستي از سوغات مهم اين سرزمين به شكلي پراكنده است كه در «طرح توسعه كمي و كيفي زيارت» استانداري خراسان رضوي، به موضوع ايجاد اين بازارها نيز تاكيد شده است.
وي يادآور مي‌شود: اغلب مسافران مشهدالرضا(ع) از اقشار متوسط و كم‌درآمد كشورند و از اينرو سوغات گران‌قيمت، مناسب آنان نيست؛ مسافران و گردشگران اين شهر حتي در سفر 24 ساعته هم به نيت «تبرك» از مشهد خريد مي‌كنند و در حالي كه سالانه ميزبان بيش از 25 ميليون زائر و گردشگر در اين شهر هستيم، ايجاد يك برند سوغات و ايجاد بازار مجتمع‌هاي ويژه سوغات، اشتغال‌زا خواهد بود.
كارشناس گردشگري سازمان ميراث فرهنگي خراسان رضوي، عرضه سوغات فرهنگي به زائران، ايجاد بازارهاي بزرگ سوغات و برگزاري جشنواره ملي فرهنگي سوغات را در هويت بخشي به سوغات كلانشهر مذهبي جهان، موثر مي‌داند و با اشاره به مزيت وجود بارگاه رضوي، تاكيد مي‌كند: مشهد شهري خاص و نمونه شهرهاي زيارتي و سياحتي كشور است كه سالانه يك سوم گردشگران خارجي ايران را به خود جذب مي‌كند و وجود چنين مزيت‌هايي توجيه اقتصادي براي برگزاري جشنواره سوغات يا ايجاد مجتمع‌هاي تجاري ويژه سوغات در مشهد را دارد.
70 درصد زائران اجناس چيني مي‌خرند
محمدحسن واحدي ـ معاون زيارت استانداري خراسان رضوي نيز با بيان اينكه ميلياردها تومان توسط زائران و گردشگران، در مشهد سوغات خريداري مي‌شود؛ از اينكه 70درصد اين خريدها كالاهاي چيني است، اظهار تاسف مي‌كند و با تاكيد بر لزوم ساماندهي سوغات‌هاي فرهنگي و زيارتي مشهد؛ مي‌افزايد: «اقتصاد زيارت» مقوله‌اي است كه بايد بيش از گذشته به آن پرداخته شود و از اينرو در طرح توسعه كمي و كيفي زيارت به آن توجه شده است.
وي مي‌گويد: سوغات، تحفه سفر و از رسوم قديمي ايرانيان و از سرفصل‌هاي مهم توسعه گردشگري است و سوغات پايتخت معنوي كشور نيز اين روزها نگاهي فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي را مي‌طلبد تا سهم واقعي خود از اين بازار را با توليد و عرضه محصولات بومي، بگيرد.
براي تحقق اين منظور 25 مهرماه امسال، دبيرخانه دائمي سوغات زيارتي در مشهد آغاز به كار كرد و در اولين نشست؛ بهمن نامور مطلق ـ معاون صنايع دستي سازمان ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي كشور؛ هدف از تشكيل اين دبيرخانه را تسهيل فرآيند توليد، عرضه و صادرات صنايع دستي دانست و افزود: فعاليت اين دبيرخانه سياستگذاري و نه انجام كارهاي اجرايي در اين حوزه است.
او مشهد را به عنوان بزرگترين بازار زيارتي شيعي در دنيا معرفي كرده و افزوده است: زيبنده و شايسته نيست كه هنرمند مسلمان ما در پايتخت معنوي ايران بيكار باشد، آن وقت صنايع دستي ديگر كشورها كه توسط هنرمندان غيرمسلمان توليد مي‌شود، در ايران عرضه شود و به فروش برسد.
نامور مطلق بزرگترين مشكل صنايع دستي را نبود واحدهاي واسطه‌اي اقتصادي مي‌داند و مي‌گويد: مشهد ظرفيت‌هاي بالايي در بازار سوغات‌هاي زيارتي دارد كه در اين ميان توسعه و توليد خوشه‌‌اي و برندسازي، نقش مهمي ايفا مي‌كند.
اشتغالزايي با توليد سوغات
اين روزها در حاليكه در پايتخت معنوي ايران مي‌توان با سرمايه‌هاي اندك در بازار سوغات اشتغال‌آفريني كرد و درآمدهاي كلان داشت؛ مشهدي‌ها از اين گردش اقتصادي بي‌نصيب مانده‌اند و در اين آشفته‌بازار، بازرگانان چين، تركيه و روسيه به سرعت فرصت‌هاي بي‌نظير اقتصادي را شناسايي و قبضه مي‌كنند و در اين ميان كارشناسان فرهنگي، اقتصادي و گردشگري خراسان رضوي، اندر خم يك كوچه مانده‌اند!
گنجينه فرهنگ و تمدن
از سوي ديگر به گزارش مهر، سال‌ها است كه هنرمندان خراساني ذوق و سليقه خود را با عناصر برگرفته از طبيعت آميخته‌اند و گنجينه‌اي از فرهنگ و تمدن خلق كرده‌اند كه هر گردشگري را براي خريد سوغاتي، به وجد مي‌آورد.
زعفران يا طلاي سرخ، انواع فرش و گليم، محصولات ابريشمي، نمد، پيكرهاي سنگي، سنگ فيروزه و بسياري از محصولات ديگر از جمله گيوه، چاروق، انواع مهر و تسبيح و بافته‌هاي مربوط به نشانه‌ها و پرچم‌هاي مذهبي، از معروف‌ترين سوغات و هداياي سرزمين خورشيد است.
بسياري از مسافران و زائراني كه تاكنون به خراسان رضوي سفر كرده‌اند، بدون شك خاطره نقش و تركيب فرش‌هاي كاشمر، زينت‌آلات فيروزه و عقيق نيشابور، مصنوعات سنگي مشهد، كلوچه زنجبيلي و گياهان دارويي سبزوار، زعفران تربت‌حيدريه، ساغري و پوستين قوچان و قالي و قاليچه تربت‌جام را به ياد دارند.
كشمش و چادر شب كاشمر، زيره و خربزه تايباد، عسل چناران، گيوه و انار برداسكن و قروت و محصولات لبني درگز، از جمله توليداتي است كه خريد آنها به شيريني خاطرات سفر زائران و گردشگران مي‌افزايد.
هنر يكهزارساله قوچان
پوستين دوزي از زمره صنايع دستي مشهد و شهرستان قوچان است كه مي‌توان با خريد آن ضمن به يادگار بردن نقش خاطرات هنرمندان خراساني، سخت‌ترين زمستان‌ها را در پوشش اين محصول به گرمي گذارند.
پوستين دوزي در شهر ييلاقي شانديز و در فاصله 36كيلومتري و در شهر قوچان در فاصله 120 كيلومتري مشهد، بسياري از استادكاران حاذق پوستين‌دوز را به توليد اين صنايع دستي وا داشته است و شما با حضور در يكي از فروشگاه‌هاي داير در اين دو مكان مي‌توانيد از نمايشگاه و فروشگاه‌هاي آثار صنايع چرم و پوست اين مراكز ديدن كنيد.
فن پرورش و نمك زدن، تراش و آماده كردن پوست براي جليقه، پوستين و زيرانداز، داراي سابقه‌اي هزار ساله است.
پيش از اين بسياري از پوستين‌دوزها در محله «نوغان» گرد هم مي‌آمدند كه اصليت آنها كابلي بود. امروزه پوستين‌دوزي از هنرهاي مردم «شانديز» محسوب مي‌شود كه در كنار كشاورزي و دامپروري، به اين حرفه نيز روي آورده‌اند و به توليد انواع سجاده، پادري، دايره‌هاي كفشي و دستكش اشتغال دارند.
سماورهاي پُرنقش و نگار
از جمله مصنوعات دستي در مشهد مقدس، سماورسازي است كه محصولات آن بسيار معروف است. اين سماورها با نقش و نگار آراسته و گاهي با ورشو آبكاري مي‌شود.
سماور يك واژه روسي به معني «خودجوش» است و براي اولين بار در دوره سلطنت شاهرخ نوه نادر شاه افشار از روسيه وارد ايران شد و تا دوره قاجار نيز كالايي وارداتي محسوب مي‌شد.
بعدها صنعت سماورسازي در شهرها و روستاها و در ميان عشاير رونق گرفت و دواتگران از آن پس انواع سماور و وسايل مربوط به آن از جمله جام، لگنچه و پارچ را مي‌ساختند.
ارغوان‌بافي در طرقبه
از به هم تنيده شدن تار و پود تركه‌هاي نازك حاصل از درختچه‌هاي ارغوان، هنري سنتي و بومي ايجاد مي‌شود كه به «ارغوان‌بافي» معروف است.اين هنر دستي با تركه‌هاي ارغوان، گياهي طبيعي و خودرو از دره‌هاي منطقه «مايان» طرقبه انجام مي‌گيرد و برداشت تركه‌هاي ارغوان به طور معمول در اواسط بهار آغاز مي‌شود و تا اواخر پاييز ادامه دارد.
پس از جمع‌آوري تركه‌ها آنها را در محيطي خيس و نم‌دار مي‌خوابانند و آماده كار مي‌كنند و با بافتن تركه‌هاي ارغوان به يكديگر، سبدها و اقلام تزئيني توليد و به بازار فروش عرضه مي‌شود.براي خريد و تهيه اين محصول كافي است سري به فروشگاه شهرهاي ييلاقي طرقبه و شانديز بزنيد، تا شاهكار هنرمندان و دسترنج آنان را به نظاره بنشينيد.
گليم‌بافي و «هركاره» تراشي
هنر گليم‌بافي، دستاوردي است كه از قرون گذشته بر اثر كار مشقت‌بار، در پاي دارهاي بافندگي ساده روستايي و ايلياتي پديد آمده است.
اگرچه پيشينه اين هنر به دوران تاريخي و قبل اسلام مي‌رسد، اما در دوران اسلامي ذوق و سليقه كويرنشينان، روستاييان و بوميان موجب بروز خلاقيت‌هاي هنري و شكوفايي آن با الهام از طبيعت پيرامون بوده است.
امروزه زنان روستايي اوقاتي از زندگي روزمره خود را به بافت گليم اختصاص مي‌دهند. گليم‌ها داراي نقوش متنوع حيواني و طرح‌هاي هنري است كه از انواع آن مي‌توان به گليم سوماك و گليم سوزني اشاره كرد.
«هركاره» نيز از ديگر سوغات خراسان‌رضوي است. ديگ‌ها و ظروف سنگي كه در اصطلاح مردم مشهد «هركاره» ناميده مي‌شود، از قرون گذشته يكي از مهم‌ترين سوغات مخصوص مشهد به شمار مي‌آيد.
از ويژگي‌هاي اين سنگ كه نوعي «سرپانتين» است، نرم و مقاوم بودن آن در برابر آتش است كه به دليل طبخ ملايم، غذا را لذيذ مي‌كند.
امروزه «هركاره تراشي» جايگاه خود را به عنوان هنر سنتي و سوغات حفظ كرده است و گردشگران و مسافراني كه به مشهد سفر مي‌كنند، مي‌توانند سري به شهر «توس» و يا بازارچه كوه‌سنگي بزنند تا ظروف دلخواه خود را با سنگ‌هايي كه هنرمندان خراساني آن را نقش و حجم داده‌اند، خريداري كنند.
قالي و توليدات نمدي
امروزه گردشگراني كه به سوي تفرجگاه‌هاي طبيعي مشهد از جمله شانديز رفت و آمد دارند، توليدات نمدي را در فروشگاه‌هاي عرضه محصولات متنوع و سوغات مشاهده مي‌كنند كه در اندازه‌ها و رنگ‌هاي گوناگون، وجود دارند.
نمد از پشم تنيده شده گوسفند، به صورت كلاه و زيرانداز توليد مي‌شود و مراحل توليد آن نيز كارگاهي است. همچنين از جمله دلايل رونق هنر سنتي قالي‌بافي در مشهد، وجود مضجع پاك و شريف امام رضا(ع) و مهاجرت هنرمندان قاليباف از مناطق مختلف به اين شهر بوده است.
امروزه موزه‌هاي دنيا آراسته به قالي مشهد به ويژه از عصر صفويه است و شهرت فرش مشهد بايد در رنگ و نقش و نحوه بافت آن، جستجو شود. براي بازديد از فرش‌هاي نفيس مي‌توان به موزه فرش آستان قدس رضوي رفت و براي خريد دسترنج هنرمندان مشهدي نيز با عزيمت به بازار فرش مشهد، از اين سوغات گرانبها و ماندگار بهره برد.