شبهاتی درباره قرآن و پاسخ های حضرت آیت الله العظمی خوئی (ره)، بخش سوم

عدم تناقض در قرآن

اشکال 5:
مي گويند: در قرآن مطالب ضد و نقيض هست و ما در دو مورد به اين تناقض پي برده ايم که وحي الهي و کتاب آسماني بودن آن را مورد ترديد قرار مي دهد.
1- مي گويند: قرآن در يک مورد نشانه و علامت استجابت دعاي حضرت زکريا را سه روز سخن نگفتن بيان نموده، گفته است:
(قَالَ آيَتُکَ أَلاَّ تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاَثَةَ أَيَّامٍ إِلاَّ رَمْزاً. )(1)
گفت: نشانه [استجابت دعاي] تو اين است که سه روز جز به اشاره و رمز[ با مردم] سخن نخواهي گفت.
ولي در مورد ديگر همان نشانه و علامت را برخلاف آيه قبل، سه شب تعيين نموده است آن جا که مي گويد:
(قَالَ آيَتُکَ أَلاَّ تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاَثَ لَيَالٍ سَوِيّاً.) (2)
گفت: نشانه [استجابت دعاي] تو اين است که سه شب قدرت تکلم [با مردم] را نخواهي داشت.
اين دو آيه چنان که مي بينيد ناقض يکديگر است زيرا نشانه ي استجابت دعا در يکي از آن ها، سخن نگفتن در روز و در ديگري سخن نگفتن در شب بيان شده است.

پاسخ:
پاسخ اين اشکال اين است که: «يوم» در لغت عرب گاهي به روز و به فاصله طلوع و غروب آفتاب گفته مي شود، «ليل» هم به معناي شب و مقابل روز استعمال مي گردد، چنان چه خداوند متعال مي فرمايد:
(سَخَّرَهَا عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيَالٍ وَ ثَمَانِيَةَ أَيَّامٍ حُسُوماً. )(3)
[خداوند] آن تندباد بنيان کن را هفت شب و هشت روز پي در پي برآن ها مسلط ساخت.
در اين آيه «يوم» و «ليل» مقابل هم به کار رفته اند. گاهي هم «يوم» در مجموع روز و شب به کار برده مي شود؛ همانند:
(وتَمَتَّعُوا فِي دَارِکُمْ ثَلاَثَةَ أَيَّامٍ. )(4)
در خانه هايتان سه روز (سه شبانه روز) بهره مند شويد.
چنان چه لفظ «ليل»گاهي اطلاق مي شود بر شب و ساعت هايي که خورشيد در افق پنهان است؛ مانند آيه هاي:
(وَ اللَّيْلِ إِذَا يَغْشَى.)‌ (5)
سوگند به شب به هنگامي که مي پوشاند.
(سَبْعَ لَيَالٍ وَ ثَمَانِيَةَ أَيَّامٍ حُسُوماً. )(6)
بر آنان باد را هفت شب و روز پي در پي مسلط گردانيد.
و گاهي هم «ليل» بر شب با روز آن اطلاق مي شود، مانند:
(وَ إِذْ وَاعَدْنَا مُوسَى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً. )(7)
بياد آر موقعي را که به موسي چهل شب( شب و روز متوالي)وعده داديم.
ملاحظه مي کنيد که در آيه ي اول «يوم» به معناي مجموع روز و شب و در آيه دوم هم «ليل» به معناي يک شبانه روز کامل استعمال گرديده است.
استعمال لفظ «يوم» و «ليل» به معناي تمام شبانه روز در قرآن و زبان عرب فراوان وجود دارد.
با اين توضيح معلوم مي شود که نشانه استجابت دعاي زکريا که در آيه اول سه روز و در آيه دوم سه شب معين شده است، هر دو به يک معني بوده و منظور از آن مجموع شب و روز متوالي است، بنابراين در ميان اين دو آيه نه تنها تناقضي وجود ندارد، بلکه هر دو به يک معني بوده، يکديگر را تفسير و تصديق مي نمايند.
تناقض در اين دو آيه بر اين مبنا است که «يوم» تنها به معناي روز و«ليل» به معناي تنها شب استعمال شود ولي در صورتي که اين دو کلمه معناي ديگري هم داشته باشند و به معناي مجموع روز و شب نيز استعمال گردند، در اين صورت تناقضي در ميان آن دو آيه متصور نخواهد بود.
اين حقيقتي است روشن و غيرقابل انکار، ولي برخي از مردم اين حقيقت را انکار مي کنند تا به خيال خويش از عظمت قرآن بکاهد، غافل از اين که بنا به اين گفتار، پاي تناقض در استعمال اين دو کلمه به انجيل او نيز کشانده مي شود، چنان که:
در انجيل متي باب 12 آمده است که:
مسيح خبر داد که جسد او سه شب و سه روز در زمين مدفون خواهد ماند.
با اين که همان انجيل متي و سه انجيل ديگر در اين معنا اتفاق دارند که: مسيح تنها مدت کمي از آخرهاي روز جمعه و شب و روز شنبه و شب يک شنبه را تا قبل از طلوع صبح در دل زمين باقي ماند.
اين قسمت را در اواخر انجيل ها مطالعه فرماييد، آن گاه به نويسنده انجيل متي و به کساني که به وحي بودن آن معتقد مي باشند بگوييد: اين سه شب و روزي که گفته ايد، کجاست و چگونه اين سه شب و روز با آن چه در خود انجيل متي و انجيل هاي ديگر آمده است، سازش دارد؟!
جاي تعجب اين است که: دانشمندان «غرب» چگونه به کتب عهدين که مالامال از اوهام و خرافات است معتقد مي باشند و آن ها را وحي منزل مي دانند ولي گرايش به قرآن مجيد ندارند، در صورتي که اين قرآن است که هدايت و راهنمايي جامعه بشري را به عهده گرفته و آن را به سوي سعادت دو جهان رهبري مي کند ولي چه بايد کرد که تعصب مرض مهلک و کشنده اي است و جويندگان حق و حقيقت اندک.
2- مي گويند: دومين موردي که در ميان آيات قرآن تناقض احساس مي شود، اين است که قرآن گاهي افعال بندگان را به خود آنان نسبت مي دهد و در اختيار خودشان مي داند و مي گويد:
(فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَّ مَنْ شَاءَ فَلْيَکْفُرْ. )(8)
هر کس مي خواهد، ايمان بياورد و هر کس مي خواهد، کافر شود.
و گاهي هم اختيار همه کارها را به دست خدا مي سپارد و حتي اعمال بندگان را نيز به وي مستند مي سازد و مي گويد:
(وَ مَا تَشَاءُونَ إِلاَّ أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ. )(9)
شما هيچ چيز را نمي خواهيد مگر اين که خدا بخواهد.
به طور کلي گروهي از آيات قرآن بندگان خدا را در اعمال شان صاحب اختيار معرفي نموده، گروهي نيز اختيار را از آنان به طور کلي سلب و همه کارها را به خدا مستند مي سازد. در ميان اين دو گروه از آيات قرآن تناقض و اختلاف روشن و غيرقابل تأويلي وجود دارد.
در پاسخ آنان مي گوييم: قرآن مجيد که گاهي اعمال بندگان را به خود آنان و گاهي به خداوند مستند مي سازد، هر دو در جاي خود درست و صحيح مي باشد و هيچ گونه تناقض و اختلافي در اين گفتار و نسبت نيست زيرا:
اولاً: هر کس با فطرت و وجدان خويش اين حقيقت را درک کند که به انجام دادن يک سلسله از کارها، قدرت و توانايي دارد و مي تواند آن کارها را به طور آزاد انجام دهد و يا ترک نمايد و اين مطلبي است که وجدان و فطرت گواه آن است و کسي نمي تواند کوچک ترين شک و ترديدي در اين باره به خود راه دهد.
به همين دليل است که تمام خردمندان جهان، بدکاران را توبيخ و سرزنش مي نمايند و نيکوکاران را قابل تحسين و درخور ستايش مي دانند و اين خود، دليل بر اين است که انسان در کارهاي خود، مختار و آزاد است و در انجام دادن اعمالش اجبار و الزامي در کار نيست.
باز هر شخص عاقل، با فطرت خويش درک مي کند که او گرچه در پاره اي از اعمالش آزاد است و مي تواند آن ها را با اراده خويش انجام دهد و يا ترک نمايد ولي اکثر مقدمات اين اعمال اختياري، از دايره ي اختيار او خارج است.
مثلاً: از جمله ي مقدمات اعمال انسان وجود خود انسان، حيات و درک او و تمايل وي نسبت به آن عمل و مناسب بودن آن عمل با يکي از خواسته هاي دروني وي و بالاخره قدرت و توانايي وي به انجام آن عمل است.
بنابراين، اصل اعمال انسان را مي توان، هم به خود انسان نسبت داد که به اختيار و اراده ي خويش، آن ها را انجام داده و هم به خدا نسبت داد که مقدمات همه ي اين اعمال در اختيار و دست قدرت وي بوده و از جانب او مي باشد.
و ثانياً: در فلسفه ثابت گرديده است که خالق و به وجود آورنده ي همه ي اين موجودات و پديده ها پس از ايجاد آن ها خود را از کار برکنار و منعزل نساخته و دست از تدبير در مخلوقات خويش نکشيده است و بقا و استمرار موجودات جهان به مانند اصل خلقت به قدرت و اراده ي او بستگي دارد هيچ يک از آن ها حتي براي يک لحظه هم نمي تواند بدون مشيت او پابرجا بماند.
ارتباط تشکيلات آفرينش با خالق آن، مانند ارتباط يک ساختمان و بنّاي آن، نيست که ساختمان تنها در اصل پيدايش، به وجود بنّا و کارگر وابسته و نيازمند مي باشد و پس از به وجود آمدن، از او مستغني و بي نياز مي شود و مي تواند به بقاي خويش ادامه دهد گرچه سازنده ي آن نيز از بين برود و يا مانند يک نويسنده نيست که در اصل نوشتن کتاب وجود او لازم باشد ولي پس از آن و در مرحله ي بقا و استمرار، خط و نوشته هاي وي به وجود او هيچ احتياج و نيازي ندارد بلکه ارتباط جهان و جهان آفرين في المثل- که خداوند مافوق همه ي اين مثل هاست- مانند ارتباط روشنايي با نيروي برق است که هم اصل وجودش به آن متکي است و هم ادامه وجودش، زيرا روشنايي با نيروي برق است که هم اصل وجودش به آن متکي است و هم ادامه وجودش، زيرا روشنايي در صورتي به وجود مي آيد که نيروي برق به وسيله ي سيم به لامپ برسد و لامپ در روشنايي خود و ادامه وجودش هر لحظه محتاج اين قوه و نيرو مي باشد و اگر يک لحظه ارتباط لامپ با مرکز نيرو قطع شود، لامپ خاموش شده، تاريکي حکمفرما مي گردد.
تمام موجودات عالم نيز در به وجود آمدن و در بقا و استمرار خويش محتاج به مبدأ اعلا بوده و هر آن به کمک و توجه آن مبدأ، محتاج مي باشند، به رحمت وسيع او که همه ي موجودات را احاطه نموده، ارتباط و اتصال و اين افاضه را دارند که اگر اين ارتباط و اتصال يک لحظه قطع گردد وجود تمام اشيا مبدل به عدم شده، چراغ هستي در جهان خلقت خاموش خواهد گرديد.
بنابراين، افعال بندگان در ميان دو حالت جبر و اختيار قرار گرفته است و انسان از هر دو جهت بهره برمي گيرد زيرا بشر در به کار بردن نيرو و قدرت خويش براي انجام کاري و يا ترک آن گرچه مختار و آزاد است و از آزادي خود بهره مي گيرد ولي از طرف ديگر اين نيرو و قدرت و ساير مقدماتي که در انجام دادن هر کاري لازم است، از خود او نيست، بلکه از طرف پروردگار افاضه مي شود و در اختيار بندگان قرار مي گيرد و همان طور که بشر در پيدايش اين امور به خداوند نيازمند است، در بقا و ادامه آن ها نيز هر لحظه و آني به توجه و عنايت پروردگار نيازمند مي باشد.
پس هر کاري که بشر انجام مي دهد، از يک جهت مستند به خود وي و از جهت ديگر مستند به خداوند بزرگ است.
آيات قرآن مجيد نيز ناظر به همين معناست و مي خواهد، اين حقيقت را بفهماند که قدرت و اختيار انسان در افعال و اعمالش مانع از نفوذ قدرت و سلطنت پروردگار نيست زيرا او نيز در افعال و اعمال بشر نظر و عنايتي دارد. اين همان مسئله «امر بين الامرين» است که شيعه آن را از پيشوايان آموخته و به آن معتقد هستند و ائمه ي اهل سنت نيز بر اين اصل و نظريه به عنوان يک مکتب تأکيد مي کنند و با طرح و پيش کشيدن اين نظريه دقيق، دو نظريه «جبر» و «تفويض» را باطل نموده اند. اين است که ما هم به اين موضوع اهميت بيش تري داده و با آوردن يک مثل ساده، آن را براي خوانندگان عزيز توضيح مي دهيم:
شما يک نفر را فرض کنيد که دستش معلول و شل باشد به طوري که او نمي تواند، دست خويش را حرکت دهد ولي دکترمعالج او توانست به وسيله يک دستگاه برقي در دست وي ايجاد حرکت ارادي کند که هر وقت دکتر سيم آن دستگاه را به دست او متصل مي سازد، مريض توانايي آن را دارد که با اراده ي خويش دستش را حرکت دهد ولي اگر دکتر ارتباط آن دستگاه و دست مريض را قطع کند، به همان حالت اولي برمي گردد و ديگر قدرت به حرکت ندارد. حالا براي تجربه و آزمايش، دکتر در ميان دستگاه و دست آن مريض ارتباط برقرار نمود و مريض هم با مباشرت و اراده ي خود شروع به حرکت دادن دست خويش کرد، بدون اين که دکتر معالج در اين حرکت کوچکترين اثري داشته باشد، بلکه کاري که او انجام مي دهد، همان نيرو بخشيدن و کمک نمودن به وسيله ي دستگاه است. حرکت دادن اين شخص به دست خويش از مصاديق «امر بين الامرين» است، چون اين حرکت مستقلاً به خود شخص مستند نيست زيرا محتاج و متوقف بر اتصال نيروي برق است و اين اتصال و ايجاد نيرو هم در اختيار دکتر معالج مي باشد و از طرف ديگر اين حرکت مستقلاً به فعل دکتر هم نمي تواند مستند باشد زيرا دکتر تنها نيرو به وجود آورده ولي حرکت با اراده ي خود مريض به وجود آمده است و مريض مي توانست که با اراده ي خويش به دستش حرکت ندهد و در اين صورت فاعل و به وجود آورنده ي حرکت، در عين اين که حرکت را به اختيار خويش انجام مي دهد و جبري در کار نيست، تمام اختيارات اين کار هم بر وي تفويض نگرديده بلکه از جاي ديگر کمک و مدد مي گيرد. اين است معناي آن چه شيعه به آن معتقد است که «نه جبر و نه تفويض بلکه امري است در ميان اين دو». تمام اعمال و افعالي که از انسان سر مي زند، بدين منوال است که از يک طرف با خواست و اراده ي انسان انجام مي گيرد و از طرف ديگر انسان هم نمي تواند، چيزي را اراده کند و انجام دهد، مگر آن چه را که خداوند خواسته باشد و مقدمات و شرايط آن را فراهم نمايد.
تمام آياتي که در اين زمينه وارد شده است، همان هدف و معنا را تعقيب مي کند؛ از يک طرف با اثبات اختيار براي انسان، جبري را که بيش تر اهل تسنن بر آن قائل اند، باطل مي سازد و از طرف ديگر با استناد نمودن و نسبت دادن افعال بندگان به پروردگار، تفويضي را که بعضي مذاهب اهل سنت قائل اند، رد مي نمايد.
در ميان جبر و تفويض راه متوسط و باريکي است که اهل بيت پيامبر- اهل بيتي که خداوند از تمام بدي ها پاک شان نموده است- اين راه را به ما نشان داده اند.
اينکه در اين جا چند نمونه از راهنمايي هاي آنان را در اين زمينه مي آوريم:
1- مردي از امام صادق(عليه السّلام) سؤال نمود که: آيا خداوند انسان را بر اعمال زشت وامي دارد؟
-نه
- تمام کارها را به بندگان خويش تفويض و واگذار نموده است؟
- نه
- پس سير حقيقي جريان چگونه است؟
امام فرمود: از طرف خداوند لطف و عنايتي بر بندگان مي رسد و راهي در ميان جبر و تفويض پيموده مي شود.»(10)
2- در روايت ديگر از امام صادق(عليه السّلام) آمده است: نه جبر است و نه تفويض بلکه مرحله اي است در ميان اين دو.(11)
در کتاب هاي حديث شيعه از اين سنخ روايات، به حد وافر وجود دارد.
نتيجه: از همه آن چه در مورد مسئله جبر و اختيار آورديم، چنين استفاده شد که: گرچه آيات قرآن در اين مورد، دو گروه مي باشد که از يک گروه به ظاهر جبر و از ظاهر گروه ديگر اختيار استفاده مي شود ولي کوچک ترين اختلاف و تناقضي در ميان اين دو گروه وجود ندارد بلکه هر دو يک هدف و يک معنا را تعقيب نموده، هر گروهي مبين و مفسر گروه ديگر است که با استناد افعال و اعمال انسان گاهي به خود وي و گاهي به خداوند همان راه متوسط بين جبر و اختيار را براي ما نشان مي دهد که در احاديث اهل بيت مشاهده نموديم.

پي‌نوشت‌ها:

1- آل عمران/41.
2- مريم/10.
3- حاقه/7.
4- هود/65.
5- ليل/1.
6- حاقه/7.
7- بقره/51.
8-کهف/29.
9- انسان/30.
10-«لاجبر و لاقدر ولکن منزلة بينها»: کافي، کتاب توحيد، باب جبر و تفويض و امر بين امرين.
11- همان.

منبع مقاله:
خوئي، سيد ابوالقاسم، (1385)، البيان في تفسير القرآن، ترجمه محمد صادق نجمي- هاشم هاشم زاده هريسي، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، چاپ دوم.