زیارت در آیین تشیع به مثابه یک فرهنگ است
آیت‌الله ابن‌الرضا با بیان اینکه «زیارت» در آیین تشیع به مثابه یک فرهنگ است، اظهار می‌کند؛ وقتی شیعه ولی را به دلیل «ولی خدا» بودن قبول می‌کند، بنابراین باید در برابر آنچه خداوند فرموده تسلیم باشد؛ در واقع اقرار به عبودیت حضرت حق جان و روح زیارت را تشکیل می‌دهد.
چندی پیش ویرایش جدید کتاب «کامل‌الزیارات» اثر مرحوم ابن‌قولویه قمی با تحقیق بهراد جعفری توسط انتشارات جعفری‌راد منتشر شد. انتشار این کتاب بهانه‌ای شد برای گفت‌وگو با اهالی اندیشه و پژوهشگران مطالعات اسلامی درباره فرهنگ زیارت در قاموس شیعه و نقش کتاب کامل‌الزیارات در نهادینه کردن این فرهنگ. در همین خصوص گفت‌وگویی با آیت‌الله سیدمحمد ابن‌الرضا انجام داده است که مشروح آن از نظر می‌گذرد؛
آیت‌الله ابن‌الرضا با بیان اینکه مسئله زیارت در حقیقت خود یک فرهنگ است، اظهار کرد: سفر زیارت غیر از سفرهای دیگر است و سفری است مکتبی، اعتقادی و فرهنگی. ما چون شیعه اثنی عشری هستیم معتقدیم که در هر زمان یک ولی الهی وجود دارد که از طرف خدای سبحان، واسطه بین خلق و خدای سبحان است و تمام امور از جانب خداوند به او تفویض شده است. البته نه تفویضی که خود امام معصوم بتواند از جانب خود عمل کند، بلکه در هر حال به اذن‌الله است.
وی افزود: قرآن کریم می‌فرماید: «عِبَادٌ مُكْرَمُونَ لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ؛ بندگانى ارجمندند که در سخن بر او پيشى نمىگيرند و خود به دستور او كار مى‌كنند (سوره ۲۱ آیه ۲۶ و ۲۷).» این اولیای الهی دائما به امر خدای سبحان عمل می‌کنند. از همین جهت اینها علاوه بر اینکه ولایت تشریعی دارند و از جانب خداوند سبحان، احکام و معارف را بیان می‌کنند، ولایت تکوینی هم دارند؛ یعنی از ناحیه خداوند این امکان برایشان فراهم است تا کارهای خدایی را انجام دهند؛ ولی با این تفاوت که اینها مخلوقات حضرت حق هستند و به اذن‌الله و با اراده حضرت حق عمل می‌کنند.
تجدید عهد با امام
آیت‌الله ابن‌الرضا در ادامه بیان کرد: شیعه معتقد است در هر زمان خداوند متعال چنین ولی‌ای را در میان خلق قرار داده است. ما نیز طبق روایات وظیفه داریم با این ولی خدا هم عهد ببندیم و هم تجدید عهد کنیم. لذا ما دعای عهد داریم که از طریق آن هر روز با حضرت بقیه‌الله تجدید عهد می‌کنیم. در روایتی که از امام رضا(ع) وارده شده است، حضرت فرموده‌اند: «إنَّ لِکُلِّ إمَام عَهْداً فِی عُنُق أَوْلیَائه وَ شیعَتهِ وَ إنَّ منْ تَمَام الْوَفَاء بالْعَهْد زیَارَةَ قُبُورهِمْ»؛ هر امامی یک عهد و پیمانی بر گردن اولیایش دارد و راه اینکه آن عهد و پیمان به حد اعلا انجام شود، این است که این اولیا که در حقیقت، تابعین و دوستان امام هستند به زیارت آن امام بروند و از این طریق تجدید عهد کنند.
وی در ادامه به آثار معنوی زیارت اشاره کرد و گفت: اولین اثری که این زیارت‌ها دارد تجدید عهد با آن امامی است که به زیارت او می‌رویم. چراکه ما مأموریم مرتّباً با امامان خود تجدید عهد کنیم. زیارت هم دو نوع است: یکی زیارت از راه دور است، یکی زیارت از راه نزدیک. زیارت از راه نزدیک اثراتش بسیار بیشتر از زیارت از راه دور است. وقتی انسان به زیارت می‌رود یک برکاتی نصیبش می‌شود که یکی از آنها، بهره‌‌مندی از توجهات ولایی امام معصوم است.
روح زیارت اقرار به عبودیت است
وی اضافه کرد: بنابراین خود این زیارت، تجدید عهد است و علاوه بر آن، یک فرهنگ هم هست، چراکه عباراتی که در این زیارات گفته می‌شود یک مجموعه بزرگی از معارف دینی است. یعنی انسان وقتی به زیارت می‌رود اقرار به شهادتین می‌کند، اقرا به توحید می‌کند، اقرار به نبوت می‌کند، اقرار به امامت می‌کند، اقرار به پذیرش احکام می‌کند و ... . در واقع زیارت، به‌واسطه اینکه فرد در آن با ولی خدا تجدید عهد می‌کند، یک مکتب عبودیت است. شیعه، ولی خدا را چون «ولی خدا» است قبول می‌کند، وقتی ولی خدا را به دلیل «ولی خدا» بودن قبول می‌کند، بنابراین باید در برابر آنچه خداوند فرموده است تسلیم باشد و اطاعت کند. در واقع یک اقرار به تسلیم بودن در برابر خداوند و اقرار به عبودیت حضرت حق در این زیارات وجود دارد که جان و روح زیارت را تشکیل می‌دهد.
وی در ادامه به مسئله آداب زیارت اشاره و خاطرنشان کرد: در خصوص آداب زیارت، روایات زیادی داریم. هم درباره فضیلت زیارت و هم درباره نحوه زیارت کردن ائمه معصومین(ع). امام زنده و مرده ندارد. همه‌جا حاضر و ناظر است. قرآن کریم می‌فرماید: «فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ؛ و بگو [هر كارى مىخواهيد] بكنيد كه به‌زودى خدا و پيامبر او و مؤمنان در كردار شما خواهند نگريست(سوره ۹ آیه ۱۰۵)». در روایت داریم که منظور از «مومنون» امام معصوم(ع) است. بنابراین چون امام حاضر و ناظر بر اعمال و رفتار ما است، فرقی نمی‌کند که این امام زنده یا مرده باشد. لذا وقتی انسان به زیارت می‌رود باید حواسش جمع باشد و آداب زیارت را رعایت کند.
آیت‌الله ابن‌الرضا تصریح کرد: از ابتدا که انسان می‌خواهد برای زیارت برود یکسری آدابی ذکر شده است. در همین کتاب مفاتیح‌الجنان ۳۰ ادب برای کل زیارات اهل بیت(ع) نقل شده است. ۲۰ ادب هم برای زیارت امام حسین(ع) به خصوص نقل شده است. این روایات تا زمان ابن‌قولویه در کتاب‌ها پراکنده بود. مرحوم ابن‌قولویه آمد این روایات که مربوط به زیارت‌ها و ثواب زیارت‌ها و مقدمات و مؤخرات آنها است را جمع‌آوری کرد. مهم‌تر از همه این است که چون ایشان رجال کامل‌الزیارات را توثیق کرده است، لذا علمای ما در جاهای دیگر می‌توانند از این کتاب به عنوان توثیق آن راویان استفاده بکنند. مثلا بگویند چون در اسناد کامل‌الزیارات اسم این راوی آمده است، معلوم می‌شود اگر این راوی در جای دیگری هم روایتی را نقل کرده است، از نظر ابن‌قولویه معتبر است.
تحقیق جدید بر کتاب ابن‌قولویه
وی در خصوص جایگاه شخصیت ابن‌قولویه گفت: مرحوم ابن‌قولویه یکی از فقها و محدثان بزرگ شیعه است. خصوصیت بزرگ ایشان این بود که با دو نفر از بزرگترین شخصیت‌های عالم شیعه مرتبط بود و حلقه ارتباط بین آن دو نفر بود. ایشان خودش شاگرد مرحوم کلینی بود. مرحوم کلینی بزرگترین حافظ احادیث ماست که در زمان غیبت صغری می‌زیسته است. مرحوم ابن‌قولویه شاگرد ایشان است. مرحوم شیخ مفید هم شاگرد مرحوم ابن‌قولویه است. آن وقت مرحوم شیخ طوسی که از بزرگترین شخصیت‌های عالم تشیع است، شاگرد شیخ مفید است.
وی در رابطه با تحقیق بهراد جعفری توضیح داد: در خصوص این کتاب تحقیق خوبی نشده بود. چاپ خوبی هم نشده بود. در زمانی که مرحوم شیخ علی‌اکبر غفاری در قید حیات بودند، دستور داده بود که جناب بهراد جعفری این کتاب را تحقیق کند و ایشان هم به دستور استاد غفاری این کتاب را تحقیق کرد. وقتی هم که کتاب چاپ شد خیلی مورد توجه علما و بزرگان قرار گرفت. اما باز هم آن کتاب نواقصی داشت که اخیرا جناب آقای جعفری تحقیق بهتری انجام داده است و دوباره این کتاب را چاپ کرده است. باید به جامعه علمی تبریک گفت که این کتاب به این صورت چاپ شده است. خصوصا که حواشی خیلی خوبی از مرحوم مجلسی، علامه امینی و کتب لغت در جای جای این کتاب آورده شده است و خیلی روشنگری شده است. این کتاب بسیار قیّم است و برای تببین مکتب زیارت بسیار مفید و راهگشا است و تا قیام قیامت می‌تواند بدرخشد.
خاطره‌ای از تشرف به حرم رضوی
آیت‌الله سیدمحمد ابن‌الرضا در ادامه به ذکر خاطره‌ای از تشرف خود به مشهد مقدس پرداخت و گفت: حدود بیست و پنج سال پیش مشهد مشرف شده بودم. یکبار در خواب دیدم که در عرش خدای سبحان هستم و خدای سبحان را زیارت کردم. نه زیارتی که با چشم و رویت باشد، بلکه احساس کردم که در محضر حق سبحانه و تعالی هستم. خیلی حال عجیبی بود. از خواب که بیدار شدم دو تفسیر برای این خواب به نظرم رسید. تفسیر اول اینکه چون من مطالب معارفی می‌خواندم، فکر کردم این خواب صورت همان مطالبی است که هر روز دارم می‌خوانم و شب هم در خواب آن را مشاهده کرده‌ام. تفسیر دومم این بود که عمر من سر آمده و این خواب اشاره به لقاءالله است و کار تمام است.
وی ادامه داد: رفتم غسل زیارت کردم و آمدم به زیارت حضرت رضا(ع). خیلی هم منقلب بودم. به حضرت عرض کردم که من عملی ندارم و فقط به شما اعتقاد دارم و می‌دانم شما شفاعت می‌کنید و می‌خواهم از خداوند سبحان بخواهید که از گناهان من بگذرد و ما را عفو کند. آمدم در مسجد گوهرشاد. آنجا با یکی از علمای باحال و اهل دل تهران برخورد کردم. به ایشان عرض کردم من کاری ندارم شما تعبیر خواب بلدی یا بلد نیستی، موضوعی برای من اتفاق افتاده است که می‌خواهم برای شما نقل کنم. به ایشان گفتم که دیشب خواب دیدم که در عرش، خدای سبحان را زیارت کرده‌ام.
وی افزود: ایشان یک مرتبه رویشان را از صحن گوهرشاد برگرداندند به سمت ضریح مطهر امام رضا(ع) و گفتند: معلوم است این خواب تعبیرش چیست. پرسیدم تعبیرش چیست؟ ایشان گفت همین زیارت امام رضا(ع) است. مگر در مفاتیح ندارد که هرکس امام رضا(ع) را زیارت کند، در عرش، خداوند را زیارت کرده است. امام کاظم می‌فرمایند: «مَنْ زَارَ قَبْرَ وَلَدِي عَلِيٍّ وَ بَاتَ عِنْدَهُ لَيْلَةً کان کمن زَارَ اللَّهَ فِي عَرْشِهِ»؛ بعد دیدم این تعبیر راجع به چند نفر از ائمه(ع) وجود دارد. راجع به امیرالمومنین(ع) وجود دارد، راجع به امام حسین(ع) وجود دارد، راجع به امام رضا(ع) هم وجود دارد. معلوم می‌شود که راجع به همه اهل بیت(ع) این‌طور است؛ یعنی زیارت امام معصوم(ع) زیارت حضرت حق سبحانه و تعالی است.
جنبه تربیتی زیارت
آیت‌الله ابن‌الرضا با اشاره به جنبه تربیتی زیارت بیان کرد: به عنوان نکته پایانی می‌خواهم در خصوص جنبه تربیتی زیارت مطلبی بیان کنم. برای اینکه در برابر تهاجمات فرهنگی بتوانیم جوابگو باشیم و خانواده و جامعه را بیمه کنیم، بهترین برنامه همین زیارت کردن و حضور در محضر معصوم است، چراکه زیارت امام معصوم در واقع زیارت خداوند متعال است. چراکه امام معصوم، حجت و ولی خدا در روی زمین است. خود خدای سبحان در قرآن کریم فرموده است اگر ایشان را اطاعت کنید مرا اطاعت کرده‌اید: «أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ؛ خدا را اطاعت كنيد و پيامبر و اولياى امر خود را [نيز] اطاعت كنيد(سوره ۴ آیه ۵۹).» عبارت «من اطاعکم فقد اطاع الله» در زیارت جامعه کبیره است. یعنی هرکس اهل بیت(ع) را اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده است. بعد می‌فرماید: «مَنْ عَصاكُمْ فَقَد عَصَى اللّهَ؛ هرکس نافرمانی اینها را بکند، نافرمانی خدا را کرده است. در نتیجه «من زارهم کمن زار الله» هرکس ایشان را زیارت کند، حتما خدای سبحان را زیارت کرده است.