کاظمین، درخشش دو گنبد طلا، زیارت پدر و فرزند حضرت امام رضا (ع)

عصر شیعه l اين شهر سوّمين شهر مقدّس عراق پس از نجف و کربلا است و در شمال غربي بغداد و در سمت غرب رودخانه دجله قرار گرفته که تنها عرض رودخانه دجله آن را از بغداد جدا مي کند. پيشينه شهر کاظمين به سال 145 هـ . باز مي گردد. در اين سال جعفر فرزند منصور عبّاسي درگذشت و در گورستان اين منطقه مدفون گرديد و پس از او جمعي از قريشيان از آن جمله دو امام معصوم(عليهما السلام) در اين مکان به خاک سپرده شدند و همواره به نام «مقابر قريش» مشهور بوده است. ليکن بعدها به تدريج نام اين بقعه به نام امروزي آن شهرت يافت.

دور نماي حرم
بارگاه نوراني امام موسي كاظم و امام جواد(عليهما السلام)، در مركز بخش اصلي شهر كاظمين واقع است. از دوردست كه به حرم مي نگري، دو قبه از طلا نمودارند كه در تابش آفتاب جذابيت خاصي پيدا مي كنند. به نظر مي رسد كه هنرمندان طراح حرم خواسته اند از اين درخشش ظاهري در بيان موقعيت هدايتگري امامان بهره جويند. گلدسته هاي واقع در چهار گوشه بام حرم، چشم انداز جالبي دارند. اين گلدسته هاي كوچك و توپر طلاكاري شده، بر فروغ و روشني حرم افزوده اند.
در چهار زاويه بام رواق آن نيز، مأذنه هاي مرتفع قرار دارد كه از ديواره حوضچه تا نوك ميله سر آن ها تذهيب شده و داراي كتيبه هاي متعددي به خط كوفي و ثلث است.
اين زيبايي ها در كنار هم چنان جمع شده اند كه كاظمين در ميان مشاهد ايران و عراق، در حُسن منظره شاخص گشته است.

حرم مطهر
ساختمان کنوني حرم از ساخته هاي دوره آغازينِ صفويّه و اضافات دوره هاي بعدي است. معماري و هنر دوره صفويه، از ايوانهاي زيبا و کاشي کاريهاي معرّق نفيس و آينه کاريهاي بديع در آن به وضوح قابل مشاهده است. حرم مطهّر داراي دو گنبد طلايي است که هر يک بر روي بقعه يکي از دو امام عليهما السلام قرار گرفته است. در زير دو گنبد فضاي مربع مستطيل است که ميانه دو ديوار شرقي و غربي را دو ستون عظيم در برگيرنده گنبدها اشغال کرده است حرم مطهر داراي ده درب است كه هر يك به نامي خوانده مي شود و شايد هر درب، ادبي در خور خويش داشته باشد. چه اين كه حرم ملك تصرف آنان است و كاري بي خواست آن ها در آن جا تحقّق نيابد. اين درب ها در ديوارهايي به قطر 20 سانتي متر و به طول بيش از 120 متر، كه بر گرد حرم افراشته است، پراكنده شده اند. در ديوار شمالي دو درب باز مي شود; يكي از صحن مراد كه به باب جواهريه معروف است و دومي هم از صحن قريش كه باب قريش نام دارد. در ديوار شرقي هم سه درب قرار گرفته است. باب فرهاديه در گوشه شمال شرقي ديوار، باب رجاء بين وسط ديوار و شمال آن، و درب بزرگي در وسط آن به نام باب مراد. در ديوار غربي نيز باب صافي در گوشه جنوب غربي و باب صاحب الزمان كه در ميانه ديوار جاي گرفته، قرار دارد.
درب هاي ديوار جنوبي هم عبارتند از: باب مغفرت كه در ثلث شرقي ديوار است، درب بزرگي كه در وسط ديوار است و به باب قبله معروف است. از اين درب ها سه درب اصلي است كه عبارتند از:
1 . باب صاحب الزمان 2. باب قبله 3. باب مراد. اين سه
درب، ارتفاع زيادتري داشته و اطراف آن ها نيز كاشيكاري شده است.
صحن مطهر
مجموعه حرم و رواقها را سه صحن وسيع در بردارد که صحن غربي به نام «صحن قريش» مي باشد. برج و بارو و دروازه هاي هفت گانه صحن با معماري زيباي آن و کاشي کاري نفيس پراکنده در سردرها و کتيبه ها چشم بيننده را مي نوازد صحن شريف با فضايي باز و گسترده، خيل عظيم زائران را در خود جاي مي دهد.
صحن از چهار طرف، داراي هفتاد حجره است كه در گذشته، مخصوص دانش پژوهاني بوده كه بر گرد حرم، جان خويش را صيقل مي دادند، ولي اكنون اين حجره ها به صورت آرامگاه هاي خانوادگي درآمده اند. هر چند بناي صحن يك طبقه است، ولي در هر زاويه از زواياي چهارگانه آن، دو اتاقك ايوان دار باريك، در دو گوشه راهروها بنا كرده اند; به طوري كه در قسمت پاياني هر ضلع، يك اتاقك قرار گرفته است.
هم چنين در دو طرف ايوان هاي بلندي كه در وسط جنوبي و شرقي و غربي صحن قرار دارند، نيز دو اتاقك زيبا و كم عرض بر فراز دو حجره باريك اطراف ايوان وجود دارد. با تكرار اين اتاقك ها كه در فاصله هاي معيّن انجام گرفته   زيبايي روح افزايي به صحن داده شده است.

رواق هاي حرم
رواق هاي حرم عبارتند از:
1. رواق شمالي; اين رواق از جهت شمالي به مسجد صفوي وصل است و از طرف جنوب خود به روضه راه دارد.
2. رواق غربي; اين رواق از جانب شرقي متصل به روضه است و از طرف غرب به طارمه صحن قريش متصل بوده و از شرق خود متصل به روضه است.
3. رواق شرقي; رواق مزبور از جهت غرب به روضه راه دارد. رواق شرقي با سه در، از جهت شرقي به طارمه باب مراد متصل است.
4. رواق جنوبي; از شمال متصل به روضه، و از طرف جنوب هم وصل به طارمه قبله است. اين رواق نيز با طارمه مذكور، به وسيله سه در، ارتباط دارد.
زاير با رسيدن به روضه شريف، به مقصود نزديك مي شود. روضه به منزله قلب حرم است و آداب مخصوصي دارد. زائر بايد فزون تر از گذشته خلوص را نمايان ساخته، طمأنينه و آرامش را در گفتار و رفتار خود حاكم نمايد. هر چند كه اگر زائر آشناتر باشد، شوق، مجال تكلّف را از او مي گيرد و خود به خود آرامش و قرار بر جان او سايه مي اندازد.
روضه دو امام(عليهما السلام)، مشترك، و ضريح هر دوي آنان در وسط آن قرار گرفته است; اما همين روضه مشترك، به دو قسمت تقسيم شده است: قسمت جنوبي كه روضه امام كاظم ( عليه السلام ) ، و قسمت شمالي كه روضه امام جواد ( عليه السلام ) است و دو راه باريك و تنگ، آن ها را به هم متصل مي سازد.

درب هاي روضه
براي ورود در روضه، شش در وجود دارد كه از رواق ها به طرف روضه ها گشوده مي شود. پيش تر روضه داراي سه درب و سه دريچه بود كه براي آسان تر شدن رفت و آمد زائران، دريچه ها را به درب هاي ورود و خروج تبديل كرده اند.
اين شش درب عبارتند از:
1. درب جنوبي روضه امام كاظم ( عليه السلام ) ; اين درب طلايي بوده و ساخت اصفهان است.
2. درب شرقي روضه امام كاظم ( عليه السلام ) ; اين درب هم طلايي بوده و ساخت اصفهان است.
3. درب غربي روضه امام كاظم ( عليه السلام ) ; درب مزبور به سعي و اهتمام دو تاجر شوشتري مهيا شده است.
4. درب شمالي روضه امام جواد ( عليه السلام ) ; اين درب نقره اي است و اهداكننده آن ايرانيان بوده اند. بر اين درب، اين بيت شعر نقش بسته:
چه در گهي كه باب المراد نامندش *** شفيع خلق، امام جواد خوانندش
5. درب شرقي روضه امام جواد ( عليه السلام ) ; اين درب نقره اي است و اهداكننده آن نيز ايرانيان بوده اند. بر پيرامون لنگه هاي اين در اشعاري فارسي نوشته شده است.
6. درب غربي روضه امام جواد ( عليه السلام ) ; اين درب نقره اي است و مانند درب شرقي، بر اطراف لنگه هاي آن اشعار فارسي نوشته شده است.

ضریح مطهر
يک ضريح نقره اي قبر دو امام را با دو صندوق خاتم نفيس در بردارد; با ورود از ايوان جنوبي، به نخستين رواق و سپس به درون حرم و گنبد خانه نخست در برابر قبر مطهّر حضرت موسي بن جعفر عليه السلام قرار خواهيم گرفت و در پشت سر ايشان قبر مطهّر حضرت جواد(عليه السلام) قرار دارد ضريح اهدايي بانو حاجيه سلطان است كه در سال 1324 هـ .ق. جاي ضريح بزرگ فولادي را گرفت.
اما همين ضريح نيز در 1359 هـ .ق. توسط دولت عراق مرمت و بازسازي شد. سبب اين همه تعمير و تعويض اين است كه اعراب عادت دارند هنگام التجا و حاجت خواهي، خود را به پنجره هاي ضريح بياويزند و آن را به شدت تكان دهند.
ضريح مزبور هم اينك بسيار زيبا و به شكل مربع مستطيل است. عرض آن پنج متر و طولش شش متر بوده و ارتفاع آن 75/2 متر است. در چهار طرف ضريح، درگاه ها قرار گرفته، اين درگاه ها با شبكه هاي زيبا و مقاطع كوثر رماني بوده و كتيبه هايي به خط ثلث و نستعليق، اطراف آن را در برگرفته اند. سقف داخلي ضريح، از چوب ساخته شده و مزيّن به نقوش هندسي و گل و بوته است.
در ضلع شرقي ضريح، طرف پايين پاي امامان، در زيبايي از نقره و داراي قلمزني هايي ممتاز و ريزه كاري ها و كنده كاري هاي جالب به همراه گل بوته هاي ظريف و خطوط زيباي نستعليق قرار دارد كه با قفل بزرگي از نقره بسته شده است. اين در در شب هاي جمعه، مقارن نصف شب، براي غبارروبي و جمع آوري نذورات باز مي شود.
بر فراز ستون هاي چهارگانه ضريح كه در زواياي آن قرار دارند، در دو طبقه، هشت قنديل فولادي از آثار گرانبهاي صفوي قرار دارد. بر روي اين قنديل ها، كتيبه هايي از آيات قرآني، روايات و اسماي جلاله، با دقت كنده كاري شده و بعد، وسط آن را با طلا پُر كرده اند.
پيرامون حرم چهار شبستان بزرگ قرار گرفته و رواقهاي جنوبي و غربي هر يک به ايواني زيبا و بزرگ راه دارد..

برخي بيوت و ضمايم حرم مطهّر:
مسجد صفوي:  اين مسجد از ساخته هاي شاه اسماعيل صفوي است که پس از تسخير عراق آن را به سبک ساختمانهاي عراقي ساخت. مسجد از زيبايي خاصي برخوردار است که حس تحسين بيننده را در برابر عظمت ستونهاي ضخيم و طاقهاي قوسي آن برمي انگيزد و داراي گنبد کاشي کاري بسيار کوتاهي است که به زحمت مي توان آن را از درون صحن ديد. در جنب محراب و منبر کهن مسجد، پنجره اي به درون رواق شمالي حرم مطهّر باز شده است که از ميان آن، ضريح مطهّر قابل مشاهده است.
آرامگاه خواجه نصير الدين طوسي:  وي از بزرگان جهان علم ودانش و از مشاهير دانشمندان است که دوست و دشمن بر جلالت قدر و عظمت مقام او اتفاق نظر دارند. او در سال 672هـ . درگذشت و در گور يکي از خلفاي بني العباس که در جوار حرم مطهّر کنده و آماده شده بود مدفون گرديد. بر روي قبر او ضريحي فولادي و کهن قرار دارد.
آرامگاه شيخ مفيد:  که در مشرق رواق جنوبي قرار دارد. وي از بزرگان شيعه و فقها و متکلمان چيره دست و توانا بود که در سال 413هـ . در گذشت. بر روي قبر او ضريحي فولادي و کهن قرار دارد و بر بالاي قبرش، بر روي مرمر، قطعه شعري است که امام زمان(عليه السلام)  در رثاي فوت او سروده است: لا صوّت الناعي بفقدک إنّه *** يومٌ علي آلِ الرسول عظيمُ
آرامگاه ابوالقاسم جعفر بن محمّد بن قولويه: از بزرگان و فقها و محدثين اماميّه است. وي در سال 368هـ . . در گذشت و آرامگاهش در مشرق رواق جنوبي به همراه قبر شيخ مفيد است.
آرامگاه جمع کثيري از وزرا، فقها و اعيان، که برخي از مشاهير آنان عبارتند از:
موسي بن ابراهيم بن موسي بن جعفر(عليه السلام  (وي يمن را در دوران مأمون تسخير نمود و مردم را به امامت حضرت رضا(عليه السلام) دعوت کرد. معزّالدوله آل بويه، جلال الدوله آل بويه، وزير مهلبي، عميد الجيوش، فخرالدوله ديلمي، مشرف الدوله ديلمي، ابن حمدون، ضياء الدين ابن الأثير، ابن الناقد، ابن العلقمي، فرهاد ميرزا، آية الله سيد حسن صدر و گروهي ديگر از اين خانواده، سيد هبة الدين شهرستاني و...  آرامگاه سيد مرتضي و سيد رضي، اين دو برادر از اعيان و مشاهير و بزرگان اماميه در قرن پنجم هجري بشمار مي آيند. قبر اين دو تن در دو ساختمان جداگانه بيرون صحن مطهر و در نزديکي يکديگر در جنوب شرقي ديوار صحن قرار دارد.
قبر ابويوسف قاضي، وي در سال 166 هـ . به منصب قضاوت در بغداد پايتخت خلافت بني العباس برگزيده شد و نخستين کس در اسلام است که به عنوان «قاضي القضات» شهرت يافت. قبر او در جنوب شرقي صحن مطهر، درون يکي از حجره ها مي باشد.

منابع:
دکتر احسان بخش – راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق –نشر مشعر -1388
دکتر قائدان – راهنمای عتبات عالیات
حسین ایدرم - سیمای کاظمین آرام دجله
سایر کتابها و مطالعات مربوط به کتابخانه تخصصی حج وزیارت
فارس نیوز