سیره اهل بیت (ع) در برخورد با مسائلی چون بی حجابی و بدحجابی

عصر شیعه ـ در وجوب پوشش زن در ميان هيچ يک از مذاهب اسلامي، اختلافي وجود ندارد و فقيهان شيعه و سني بر لزوم پوشش بدن زن از نگاه نامحرم، اتفاق نظر دارند. اين حکم به دليل آن که در قرآن آمده، ابدي و هميشگي و از ضروريات دين است؛ بنابراين به ذکر آيه اي که درباره وجوب حجاب نازل شده است بسنده مي کنيم. قرآن مقدس نسبت به امر حجاب زنان مي فرمايد: «وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَي جُيُوبِهِنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَکتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُوْلِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَي عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَي اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ؛ به زنان با ايمان بگو چشم هاي خود را از نگاه هوس آلود فرو گيرند، و دامان خويش را حفظ کنند و زينت خود را ـ جز آن مقدار که نمايان است ـ آشکار ننمايند، و اطراف روسري هاي خود را بر سينه خود افکنند تا گردن و سينه با آن پوشانده شود، و زينت خود را آشکار نسازند مگر براي شوهران شان، يا پدران شان يا پدر شوهران شان، يا پسران شان، يا پسران همسران شان، يا برادران شان، يا پسران برادران شان، يا پسران خواهران شان، يا زنان هم کيششان... و هنگام راه رفتن پاي هاي خود را به زمين نزنند تا زينت پنهاني شان دانسته شود. و صداي خلخال که بر پا دارند به گوش رسد. و همگي به سوي خدا بازگرديد اي مؤمنان، تا رستگار شويد».[1]
بعضي، زينت پنهان را به معني زينت طبيعي (اندام زيباي زن) گرفته اند، در حالي که کلمه «زينت» به اين معني کمتر اطلاق مي شود.
بعضي ديگر، آن را به معني «محل زينت» گرفته اند، زيرا آشکار کردن خود زينت مانند گوشواره و دستبند و بازوبند به تنهايي مانعي ندارد، اگر ممنوعيتي باشد مربوط به محل اين زينت ها است، يعني گوش ها و گردن و دست ها و بازوان.
بعضي ديگر، آن را به معني خود «زينت آلات» گرفته اند منتها در حالي که روي بدن قرار گرفته، و طبيعي است که آشکار کردن چنين زينتي توام با آشکار کردن اندامي است که زينت بر آن قرار دارد.[2]
«خمر» جمع «خمار» در اصل، به معني پوشش است، ولي معمولًا به چيزي گفته مي شود که زنان با آن سر خود را مي پوشانند (روسري).
«جيوب» جمع «جيب» به معني يقه پيراهن است، که از آن تعبير به «گريبان» مي شود و گاه به قسمت بالاي سينه به تناسب مجاورت با آن نيز اطلاق مي گردد.
بررسي سيره معصومان در برخورد با بدحجابي
قسمتي از سؤال پرسشگر محترم اين بود: آيا حديث و روايتي وجود دارد که بيانگر برخورد با بي حجابي بوده و از سوي أئمه ـ عليه السلام ـ اقدام و الزام عملي در اين زمينه صورت گرفته باشد؟
با بررسي اي که انجام شد هيچگونه روايت و اقدام عملي پيشوايان ديني در زمينه الزام پوشش زن و اجراي تعزير توسط آن بزرگواران در اين زمينه، به دست ما نرسيده است؛ اين امر از دو صورت خارج نيست اول اينکه در زمان پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ، موردي پيش نيامده تا نياز به الزام و تنبيه داشته باشد يا اگر موردي بوده به ما نرسيده است. دوم اينکه ممکن است الزامي حکومتي و اجتماعي وجود نداشته يعني مبنا برسخت گيري نبوده بلکه به ارشاد و امر به معروف و نهي ازمنکر اکتفا مي کردند. به عبارت ديگر صرفاً کارهاي فرهنگي صورت مي گرفته است. به عبارت ديگر فقدان نص و سيره عملي در اين زمينه ممکن است به علت فقدان مصداق يا به خاطر عدم الزام و اجبار باشد.
يعني ممکن است است گفته شود که مسأله رعايت نکردن حجاب و پوشش اسلامي در سه قرن اول صدر اسلامي، در زمان پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ، امير المؤمنين علي ـ عليه السلام ـ و تا پيش از غبيت کبري مصداقي نداشته و در سال هاي اوليه نزول آيات حجاب و ابلاغ حکم وجوب آن ازسوي پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ تمامي زنان ساکن درمدينه و ديگر سرزمين هاي اسلامي به حکم الهي چنان مقيد و ملتزم گشتند که ديگر به هيچ گونه الزام حکومتي يا برخورد انضباطي نيازي نبوده است. شاهد اين مدعي نقل قولي است که از عايشه نقل شده است. عايشه همواره زنان انصار را اين چنين ستايش مي کرد: «مارأيت نساء خيرا من نساء الانصار لما نزلت هذه الآية قامت کل واحدة منهن الي مرطها المرحل فصدعت منه صدعة فا ختمرن فأصبحن کأن علي رؤوسهنّ الغربان؛ مرحبا به زنان انصار. همينکه آيات سوره نور نازل شد يک نفر از آنان ديده نشد مانند سابق بيرون بيايد. سر خود را با روسري هاي مشکي مي پوشيدند به گونه اي که گويا کلاغ سياه بر سر آنان است».[3]
در روايات اسلامي آمده که که کنيزکان مسلمان سر خود را نمي پوشاندند و در دوره خلفاء مانع حجاب کنيزکان مي شدند.[4] اگر چنين رواياتي درست باشد، بيانگر اين مطلب است که بي حجابي در صدر اسلام نبوده؛ زيرا عدم پوشش، نشانه کنيز بودن قلمداد مي شد و زنان آزاد به خاطر اينکه به کنيزان مشابه نشوند سر خود را مي پوشاندند. البته بعضي، اين روايات را از ناحيه معصومين ـ عليه السلام ـ حمل بر تقيه نموده ويا ازحيث سند و دلالت و صدور مخدوش دانسته اند.[5]
يا اينکه بگوييم ممکن است بي حجابي يا بد حجابي در زمان رسول اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ بوده، چنانچه زنان اهل ذمه و اهل باديه، حجاب خود را رعايت نمي کردند ولي مصلحت در سخت گيري و الزام حجاب نبوده و يا وضع به گونه اي بوده که بي حجابي، مُخِلّ امنيت اجتماعي و... محسوب نمي شده است و همانند بي حجابي دنياي معاصر که مفاسد اجتماعي آن کاملاً مشهود است، نبوده.
در سيره پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ در هيچ يک از بيانيه ها و دستورهاي حکومتي پيامبر به قبايل و اقوام تازه مسلمان، بر رعايت پوشش زنان کم ترين تأکيدي نشده است.
پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ در ابتداي تشکيل حکومت اسلامي در مدينه، بيانيه اي را مشتمل بر 47 ماده منتشر کرد که به عنوان سلسله قوانين دولت شهر اسلامي اعم از قانون اساسي و قانون عادي بود و مبناي عمل اجتماعي رعايا و حدود اختيارات حکومتي دولت مردان قرار گرفت. حقوق و وظايف افراد جامعه اسلامي در برابر يکديگر و دولت دربرابر افراد جامعه، از اين بيانيه مبسوط حکومتي به خوبي قابل استنباط است. رسول گرامي اسلام در اين بيانيه مفصّل با وجود پرداختن به جزئي ترين مسائل مورد نياز جامعه تازه تشکيل يافته مدينه، هيچ بندي را به لزوم پوشيده بودن بانوان هنگام حضور در جامعه اختصاص نداد.[6]
بررسي و مطالعه ديگر اسناد به جا مانده از تاريخ زندگي و زمام داري آن حضرت نيز بيانگر آن است که نه تنها در اين بيانيه بلکه در هيچ يک از پيمان نامه ها و دستورهاي ايشان به قبايل و اقوام تازه مسلمان يا هم پيمانان غير مسلمان هيچ الزامي بر رعايت پوشش در رفت و آمد زنان در کوچه و خيابان به چشم نمي خورد. لکن تأکيد و اصرار حضرت درباره رعايت حجاب در سيره پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ وجود داشته است که براي نمونه، هنگامي که اسماء (خواهر بزرگتر عايشه، همسر پيامبر که اهل سنت روايت هايي نيز از ايشان از قول پيامبر نقل کرده اند) درخانه ايشان با لباس بدن نما ظاهر شد، پيامبر از ايشان روي برگرداند و در مقام اندرز فرمود که شايسته نيست دختري که به سن بلوغ رسيده است، اين گونه نزد نا محرم ظاهر شود، بلکه بايد غير از صورت و کف دستان را بپوشاند.[7]
با اين حال شايد بتوان گفت در آن زمان، بي حجابي به ميزان امروز نبوده و بافرض وجود، قياس بي حجابي ديروز با عرياني امروز مع الفارق است.
در نامه هاي اميرالمؤمنين ـ عليه السلام ـ خطاب به استانداران منصوب از جانب ايشان در کتاب شريف نهج البلاغه افزون بر 79 نامه است. در هيچ يک از اين عهدنامه ها اشاره اي به الزام عملي به پوشش زن نشده است. در سيره حکومتي ايشان در حاکميت پنج ساله شان نيز هيچ گزارشي درباره اجبار بر حجاب زنان به ما نرسيده است. در عهدنامه معروف امام علي ـ عليه السلام ـ خطاب به مالک اشتر هم به الزام به پوشش زنان اشاره اي نشده است. در حالي که مالک اشتر به عنوان والي به جايي مي رفت که مردم آن کمترين آشنايي را با احکام اسلامي داشتند.
البته ائمه ـ عليهم السلام ـ، در زمان بني اميه و بني عباس حکومت را در دست نداشتند تا دستور حکومتي براي جلوگيري از بي حجابي صادر نمايند.
قبلاً بيان گرديد که فقدان روايت و سيره عملي معصومين ـ عليه السلام ـ راجع به الزام و مجازات بي حجابي معلول دو علت عدم مصداق و يا عدم الزام است؛ ولي بيشتر بايد گفت که صورت اول صحيح به نظر مي رسد؛ زيرا در زمان رسول اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ و امام علي ـ عليه السلام ـ اگر بي حجابي به صورتي مي بود که امنيت اجتماعي را برهم مي زد و زنان به صورتي در جامعه ظاهر مي شدند که توجه جوانان را به خود جلب نموده و امنيت روحي و رواني آنان را سلب مي نمود، قطعاً، آن بزرگواران، اقدام عملي مي کردند. اگر دختران و زنان آن روز، مانند زنان بي حجاب يا بد حجاب دنياي معاصر (که مفسده اي کاملاً مشهود است) ، در بازار و مراکز عمومي، خود را با تمام آرايش در معرض نامحرمان قرار مي داد عقلاً و شرعاً؛ حجاب زنان را الزامي مي کردند.
با توجه به آنچه بيان گرديد. در صورتي که بي حجابي، مُخِلّ امنيت عمومي، هنجار شکني امت اسلامي، اختلال نظم اجتماعي را در پي داشته باشد و يا از مصاديق تظاهر به منکر محسوب شود، جامعه اسلامي و حکومت اسلامي مي تواند به قوه قهريه متوسل شده و از آن جلوگيري نمايد. حکومت اسلامي به دو دليل مي تواند از بي حجابي و يا بدحجابي جلوگيري کرده و از قوه قهريه استفاده نمايد که ذيلاً بيان مي گردد:

1. امر بمعروف و نهي از منکر
1. الف: منکر بودن بي حجابي: بي حجابي يکي از مصاديق منکر در جامعه اسلامي است. و مفاسد اجتماعي آن بر هيچ عاقلي پوشيده نيست؛ بنا براين براي جلو گيري از منکر و پاسداري از ارزش هاي اسلامي بايد جلو آن گرفته شود.
البته امر به معروف و نهي از منکر مراحلي دارد. ابتدا به صورت توصيه و نصيحت به افراد خاطي تذکر داده مي شود، مرحله بعدي، مرحله اقدام و الزام است. اگر توصيه و نصيحت أثر نبخشيد، حکومت اسلامي ملزم به استفاده از قوه قهريه است. قرآن مقدس نيز در اين زمينه اشاره دارد و حکومت را ملزم به اقدام عملي مي نمايد: «وَ لْتَکنْ مِنْکمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَي الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ أُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ و بايد از ميان شما، گروهي، مردم را به نيکي دعوت کنند و به کار شايسته وادارند و از زشتي بازدارند، و آنان همان رستگارانند».[8]
در آيه ديگر است: «الَّذينَ إِنْ مَکنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ؛ همان کساني که چون در زمين به آنان توانايي دهيم، نماز برپا مي دارند و زکات مي دهند و به کارهاي پسنديده وامي دارند، و از کارهاي ناپسند باز مي دارند، و فرجام همه کارها از آنِ خداست».[9] تعبير قرآن به گروه و امت و يا اعطاي قدرت به کساني، حکايت از حکومت و نهاد قدرت در نظام اسلامي دارد که وظيفه تنظيم و امنيت جامعه را به عهده دارد.
2. ب: تأمين امنيت عمومي: برهنگي و بي حجابي زنان که طبعاً پيامدهائي همچون آرايش و عشوه گري و امثال آن همراه دارد، مردان مخصوصاً جوانان را در يک حال تحريک دائم قرار مي دهد. مخصوصاً توجه به اين نکته که غريزه جنسي نيرومندترين و ريشه دارترين غريزه آدمي است و در طول تاريخ سرچشمه حوادث مرگبار و جنايات هولناکي شده است! آيا دامن زدن مستمر از طريق برهنگي به اين غريزه و شعله ور ساختن آن بازي با آتش نيست؟ آيا اين کار عاقلانه اي است؟اسلام مي خواهد مردان و زنان مسلمان روحي آرام و اعصابي سالم و چشم و گوشي پاک داشته باشند.
ايجاد امنيت اجتماعي، يک امر عقلايي است و اختصاص به جامعه مسلمان ندارد. بلکه هر جامعه و حکومتي اولين هدفش ايجاد امنيت و فراهم نمودن زمينه آسايش و آرامش براي مردم است. در جامعه اسلامي حجاب يک امر مقدس و ارزش و بي حجابي ضد ارزش و مخل امنيت اجتماعي محسوب مي شود؛ لذا حکومت را وادار به الزام در تحقق حجاب مي نمايد.
2. ج: اختلال در نظام اجتماعي: بي حجابي مي تواند کانون خانواده را به جهنم سوزان تبديل نموده و آن را ازهم بپاشد. آمارهاي قطعي و مستند نشان مي دهد که با افزايش برهنگي در جهان، طلاق و از هم گسيختگي زندگي زناشوئي در دنيا به طور مداوم بالا رفته است.
در محيطي که حجاب است و شرائط ديگر اسلامي رعايت مي شود دو همسر تعلق به يکديگر دارند، و احساساتشان و عشق و عواطفشان مخصوص يکديگر است لذا جدايي و طلاق کمتر است.
بي حجابي نه تنها نظام اجتماعي خانواده را از بين مي برد بلکه نظام اجتماعي يک جامعه و کشور را نيز مورد تهديد قرار مي دهد. اگر بي حجابي و تمتعات جنسي از محيط خانه در مکان هاي عمومي، ادارات و محل کارو... کشانيده شود، نظام و فعاليت اجتماعي آسيب ديده و نيروي کار جامعه فلج مي شود؛ زيرا فراهم شدن زمينه هاي لذت جويي هاي غير شرعي، جامعه را به طرف فساد مي کشاند. چنين شرايطي، حکومت را وادار به الزام حجاب نموده و استفاده از قوه قهريه را موجّه مي نمايد.

2. حکم حکومتي
در کتب فقهي دو نوع مجازات براي مجرمان مدّ نظر گرفته شده است يکي، حدّ و دوم، تعزير. مجازات بي حجابي يا بد حجابي، از نوع دوم است.
تعزير در اصطلاح عبارت است از مجازاتي که از طرف شارع، حدّ معيني براي آن تعيين نگرديده و ميزان آن کمتر از حدّ است که از طرف حاکم شرع تعيين مي گردد.
تعزير مجازات مشروعي است که به خاطر ارتکاب گناه اجرا مي گردد و اندازه خاصّي ندارد.
يعني هر کسي کار حرامي را انجام دهد يا واجبي را ترک کند و جزاي آن به اندازه حدّ نرسد، امام و حاکم مسلمين براي او جزاء تعيين مي کند و مقدار و اندازه جزاء به عهده و طبق نظر حاکم شرع است.[10] بنابراين حاکم اسلامي در موارد لزوم مي تواند تعزير کند.

نتيجه
نتيجه اي که از اين بحث مي توان گرفت اين است که عدم الزام در زمان معصوم، مبين نفي الزام به صورت مطلق نيست بلکه اگر بي حجابي بگونه اي باشد که امنيت رواني و عقيدتي جامعه را تحديد کند و يا هنجار شکني جامعه اي اسلامي را در پي داشته باشد، حکومت اسلامي، از باب امر به معروف و نهي از منکر و يا از باب حکم حکومتي مي تواند از آن جلوگيري کند.
مجازات بي حجابي يا بد حجابي از نوع تعزير است و در صورت لزوم حاکم شرع مي تواند به آن را اعمال نمايد.

--------------------------------------------
[1]. نور / 31.
[2]. مکارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، ج14، ص467.
[3]. ابي القاسم جار الله محمود بن عمر الزمخشري الخوارزمي، الکشاف عن حقايق التنزيل و عيون الاقاويل في وجوه التأويل، بيروت، دارالمعرفه، ج3، ص62.
[4]. رواياتي ذکر شده که ائمه دستور مي دادند اگر کنيزکان در حال نماز سر خود را مي پوشاندند و خود را شبيه به زنان آزاد کردند، تنبيه شوند: «مُحَمَّدُ بْنُ مَکيٍّ الشَّهِيدُ فِي الذِّکرَي قَالَ رَوَي عَلِيُّ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْمِيثَمِيُّ فِي کتَابِهِ عَنْ أَبِي خَالِدٍ الْقَمَّاطِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنِ الْأَمَةِ أَ تُقَنِّعُ رَأْسَهَا قَالَ إِنْ شَاءَتْ فَعَلَتْ وَ إِنْ شَاءَتْ لَمْ تَفْعَلْ سَمِعْتُ أَبِي يَقُولُ کنَّ يُضْرَبْنَ فَيُقَالُ لَهُنَّ لَا تَشَبَّهْنَ بِالْحَرَائِر». حر عاملي، وسائل الشيعه، قم، مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، 1409ق، ج4، ص412
[5]. نجفي، حسن، جواهر الکلام، تهران، دارالکتب الاسلاميه، 1373ش، ج8، ص224ـ225.
[6]. ر.ک: رسولي محلاتي، سيد هاشم، زندگاني محمد(ص)، ترجمه سيره ابن هشام، ج1، ص335.
[7]. «روت عايشه ان اسماء بنت ابي بکر دخلت علي رسول الله(ص) في ثياب رقاق فأعرض عنها وقال يا اسماء ان المرأة اذا بلغت المحيض لم تصلح ان يري منها الا هذا و هذا و اشاره الي وجهه وکفه رواه ابوبکر و غيره». عبدالرحمن ابن قدامة المقدسي، الشرح الکبير، بيروت، دار الکتاب العربي، ج7، ص355.
[8]. آل عمران / 104.
[9]. حج / 41.
[10]. محقق حلي، شرايع الاسلام، بيروت، 1409ق، انتشارات الزهراء، ج4، ص168.

مرکز مطالعات و پاسخ گويي به شبهات